Στη χώρα μας λειτουργεί Μουσείο, αφιερωμένο στη μνήμη ενός Αρχιερέα. Βρίσκεται στη Δεσφίνα Φωκίδας κι ο τιμώμενος είναι ο Δεσπότης Σαλώνων Ησαΐας, μια εμβληματική φυσιογνωμία της νεότερης ιστορίας μας. Μάλιστα τέτοιες μέρες, τέλη Απριλίου του `21, έχασε τη ζωή του – μαζί με τον επίσης ιερέα αδελφό του - στη περιοχή Χαλκωμάτα.
Ο Ησαΐας Σαλώνων όπως έχει μείνει στην ιστορία, ήταν ο πρώτος Επίσκοπος που «έδινε τη ζωή του» κατά την Επανάσταση του 1821. Η ζωή του υπήρξε περιπετειώδης, λόγω του δυναμικού του χαρακτήρα, του πάθους του για «τον ξεσηκωμό» και την οργανωτικότητα που τον διέκρινε. Στοιχεία που τον έκαναν να ξεχωρίσει και ν` αποκτήσει σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Επανάστασης.!
Έζησε μόλις 41 χρόνια (1780-1821), που ήταν «χρόνια γεμάτα»! Γεννήθηκε, μεγάλωσε κι έμαθε γράμματα στη Δεσφίνα, κοντά σε μοναχούς – κάτι που «τον ώθησε» να καρεί μοναχός το 1797 στη Ι.Μ Οσίου Λουκά , οπού κι έγινε Ηγούμενος μερικά χρόνια αργότερα. Γρήγορα θα μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη (1813) για «να λάβει ειδική επιμόρφωση». Η γνωριμία του με τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε`, θα τον «φέρει στις τάξεις» της Φιλικής Εταιρείας το 1818. Τότε θα χειροτονηθεί Επίσκοπος Σαλώνων (Άμφισσας) και θα ξεκινήσει την προετοιμασία για τον ξεσηκωμό στη Ρούμελη.
Λαμβάνοντας εντολές από τον Πατριάρχη μέσω κωδικοποιημένων επιστολών, λίγες εβδομάδες πριν τις 25 Μαρτίου θα «μεταφέρει» διαταγές προς τους Αρχιερείς του Μωριά (Π.Πατρών Γερμανό, Ναυπλίου Γρηγόριο και Τριπόλεως Δανιήλ).
Σίγουρος για «τη δουλειά που είχε κάνει», θα μεταβεί στην Πόλη για τις τελικές επαφές, απ` όπου θα επιστρέψει στα Σάλωνα στις 11/3. Στις 25 του Μάρτη ορκίζει τους οπλαρχηγούς της Ρούμελης (Διάκο, Πανουργιά, Δυοβουνιώτη) και ξεκινούν τις μάχες με τους τούρκους. Μπροστάρης ο ίδιος στη πρώτη γραμμή του αγώνα θα δει μέσα σε λίγες μέρες να ελευθερώνονται το Λιδορίκι, το Γαλαξείδι, τα Σάλωνα, η Λειβαδιά. Με το σταυρό στο χέρι συμμετέχει στη μάχη της Αλαμάνας και στις 23-4 θα τραυματιστεί θανάσιμα –όπως κι ο αδελφός του π. Ιωάννης - στο ύψωμα της Χαλκωμάτας, κατά τη διάρκεια συμπλοκής με δυνάμεις του Ομέρ Βρυώνη. Ήταν ο πρώτος νεκρός Αρχιερέας.
Ο Η.Σ Θα μείνει στην ιστορία για τα όσα πρόλαβε να κάνει! Με τα «Άγια» στο ένα χέρι και το όπλο στο άλλο, πολέμησε σαν απλός στρατιώτης πιστός σε αγαθά ιδανικά!
Πριν από λίγα χρόνια οι συντοπίτες του στη Δεσφίνα, δημιούργησαν Μουσείο στο χώρο οπού βρισκόταν η πατρική του οικία. Σε αυτό εκτίθενται τα άμφια , το Ευαγγέλιο και το εγκόλπιο του, αλλά και τα όπλα του.!Σε ειδικό χώρο δε, προβάλλεται ντοκιμαντέρ με τη ζωή και το έργο του! Στη μνήμη του γραφτήκαν ποιήματα, στηθήκαν ανδριάντες και προτομές , ενώ το Μουσείο είναι ίσως το μοναδικό του είδους.
Ο Ησαΐας Σαλώνων ήταν ένας πραγματικός επαναστάτης.