Όταν οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν προγράμματα δημοσιονομικής εξυγίανσης (π.χ. όπως τα τρία μνημόνια), όπου επιδιώκουν να διαμορφώσουν (πρωτογενή) πλεονάσματα, έχουν το εξής δίλημμα: να βασιστούν περισσότερο στη μείωση των δημοσίων δαπανών ή να αυξήσουν τη φορολογία; Σύμφωνα με διάφορες μελέτες, η μείωση των δαπανών είναι αποτελεσματικότερη έναντι της αύξησης της φορολογίας για την επίτευξη των στόχων της δημοσιονομικής προσαρμογής, για τρεις λόγους.
(α) Η αύξηση της φορολογίας, ενισχύει τα έσοδα και δημιουργεί ταμιακή ευχέρεια στους υπουργούς, άρα και κίνητρο να δαπανήσουν περισσότερα.
(β) Η αύξηση της φορολογίας επηρεάζει τα κίνητρα των ατόμων να προσφέρουν περισσότερο ή όχι ή να φοροδιαφύγουν περισσότερο. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα, μια γυναίκα, η οποία, κατανέμει τις 24 ώρες που έχει στη διάθεσή της ανάμεσα στην εργασία και στην ανάπαυση. Η εργασία της δίνει εισόδημα, η ανάπαυση δεν έχει εισόδημα, αλλά της αυξάνει την ευημερία. Όταν η φορολογία εισοδήματος είναι χαμηλή η επιθυμία για εργασία είναι μεγάλη, γιατί τα χρήματα που απομένουν στο πορτοφόλι της είναι πολλά. Καθώς αυξάνεται ο φορολογικός συντελεστής, τόσο περισσότερο μειώνεται το κίνητρο και η διάθεση της γυναίκας να μπει στην αγορά εργασίας ή να δουλέψει περισσότερο, γιατί τόσο λιγότερα είναι τα χρήματα που τελικά της απομένουν. Θα προτιμήσει έτσι να κάτσει σπίτι της ή να δουλέψει στην υπόγεια οικονομία γιατί τότε το κέρδος της θα είναι μεγάλο. Το φαινόμενο αυτό στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστό ως καμπύλη Laffer. Η καμπύλη Laffer δείχνει ότι οι φορολογικοί συντελεστές μπορούν να αποδώσουν μέχρις ενός σημείου. Παραπέρα, τα έσοδα μειώνονται αντί να αυξάνονται.
γ) Η αύξηση της φορολογίας επιδρά αρνητικά στην επένδυση που είναι η ατμομηχανή της ανάπτυξης. Σε εμπειρικό επίπεδο, πλήθος εργασιών στα σημαντικότερα επιστημονικά περιοδικά του κόσμου, αλλά και μελέτες διεθνών οργανισμών όπως ο ΟΟΣΑ και το ΔΝΤ, προσδιορίζουν και την άριστη κατανομή: 70% να αφορά μέτρα στην πλευρά των δημοσίων δαπανών (με την εξαίρεση του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων και βέβαια κοινωνικών δαπανών) και 30% μέτρα στην πλευρά της φορολογίας. Τι έγινε στην Ελλάδα στα μνημονιακά χρόνια της κρίσης; Μόνο στην αρχή της περιόδου προσαρμογής, το 2010 και το 2013, η βαρύτητα των δημοσίων δαπανών ξεπέρασε το 70%.
Στα χρόνια της βαθιάς ύφεσης 2011 & 2012 όπου η σωρευτική πτώση του ΑΕΠ ήταν 15,5%, η πλευρά των φορολογικών εσόδων συνεισέφερε περισσότερο, δηλαδή κατά 54.9% και 51.50% αντίστοιχα. Η επιλογή της φορολογίας ήταν επίσης ξεκάθαρη στο τρίτο μνημόνιο ξεπερνώντας μάλιστα το 90% των συνολικών μέτρων δημοσιονομικής προσαρμογής.
Γιατί υπήρξε αυτή η επιλογή; Μια απλή εξήγηση είναι γιατί η επιβολή φορολογίας είναι πολιτικά και τεχνικά πιο εύκολη. Μια πιο σύνθετη εξήγηση που υποστηρίζεται από διάφορες μελέτες είναι ότι η μείωση των δαπανών δεν είναι εύκολη σε χώρες που υπάρχει μεγάλη διαφθορά και πελατειακές-προσοδοθηρικές συμπεριφορές.