ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Η ιστορία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα (εικόνες)

Ποιοι ήταν όμως οι πρώτοι δήμαρχοι της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης και από που κρατούσε η «σκούφια» τους. Ποια τα μεγαλύτερα ζητήματα που είχαν τότε να αντιμετωπίσουν;

Ο θεσμός της τοπικής αυτοδιοίκησης, δηλαδή της διοίκησης των τοπικών υποθέσεων από όργανα ανεξάρτητα από την κρατική εξουσία, εισήχθη στη χώρα μας από τη βαυαρική αντιβασιλεία, με το Βασιλικό Διάταγμα της 27ης Δεκεμβρίου του 1833. Η μικρή τότε Ελλάδα διαιρέθηκε σε δήμους, επαρχίες και νομούς. Μέχρι τότε τις τοπικές υποθέσεις διαχειρίζονταν οι δημογεροντίες, τις οποίες είχε αναγνωρίσει η Α' Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (1822) και τις κατάργησε για μικρό διάστημα ο Ιωάννης Καποδίστριας (1 Ιανουαρίου 1830).

Οι πρώτες δημοτικές εκλογές διεξάχθηκαν το 1834 στο νομό Αργολιδοκορινθίας, με την εκλογή του δημάρχου να γίνεται με έμμεσο τρόπο. Οι πολίτες (μόνο άνδρες και με εισοδηματικά κριτήρια) ψήφιζαν για την εκλογή δημοτικών συμβούλων και η κυβέρνηση διόριζε ίσο αριθμό δημοτικών συμβούλων. Από τους τρεις πρώτους πλειοψηφήσαντες, η κεντρική διοίκηση επέλεγε έναν, ο οποίος αναλάμβανε καθήκοντα δημάρχου. Είναι φανερό ότι η τοπική αυτοδιοίκηση μόνο ανεξάρτητη δεν ήταν από την κεντρική εξουσία, μία κατάσταση που συνεχίζεται με παραλλαγές έως σήμερα.

Ανάργυρος Πετράκης: Ο πρώτος Δήμαρχος Αθηναίων

Στην Αθήνα οι πρώτες δημοτικές έγιναν από τις 15 έως τις 20 Μαρτίου του 1835 και δήμαρχος αναδείχθηκε ο φιλοκυβερνητικός Ανάργυρος Πετράκης, γόνος οικογένειας γαιοκτημόνων από την Αρκαδία.

Πόσοι όμως ήταν τότε οι Αθηναίοι πολίτες; Σύμφωνα με την πρώτη απογραφή δεν ξεπερνούσαν τις 14.000! Στο Δημοτικό Συμβούλιο υπήρχαν πολλά ονόματα γνωστών Αθηναίων όπως  οι Δ. Καλλιφρονάς, Π. Σκουζές, Ι. Μακρυγιάννης, Ν. Γέροντας κ.ά.

Στα πρώτα χρόνια του ο Δήμος Αθηναίων δεν είχε ιδιόκτητο δημαρχείο. Στεγαζόταν με ενοίκιο σε διάφορες κατοικίες ιδιωτών. Η πρώτη ιδιόκτητη στέγη του εγκαινιάστηκε τον Απρίλιο του 1874 εκεί που είναι σήμερα και που επεκτάθηκε πολλά χρόνια αργότερα.

Στην περίοδο της δημαρχίας Πετράκη τέθηκε τον Ιανουάριο του 1836 ο θεμέλιος λίθος των Ανακτόρων, όπου σήμερα στεγάζεται η Βουλή. Επίσης, από τα πρώτα έργα που αποφασίστηκαν τότε ήταν η ανέγερση του Δημοτικού Νοσοκομείου και η σύσταση της Δημοτικής Αστυνομίας», αναφέρεται στο βιβλίο του Αλέκου Λιδωρίκη, δημοσιογράφου στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων.

«Ο Τύπος της εποχής απαιτούσε να γίνουν άμεσα τα αναγκαία έργα για το φωτισμό και την ύδρευση της νέας πρωτεύουσας! Τα πρώτο δίκτυο ύδρευσης είχε ως πηγές τους ποταμούς Ιλισσό και Ηριδανό και αργότερα το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Τον φωτισμό της Αθήνας εξυπηρετούσαν λαδοφάναρα που δεν έσβηναν από τις διακοπές της ΔΕΗ αλλά από το δυνατό αέρα!

Για τα πρώτα δημοτικά έργα χρησιμοποιήθηκαν Βαυαροί μηχανικοί και εργάτες! Για τις μετακινήσεις τους οι κοσμικοί Αθηναίοι και κυρίως οι κυρίες χρησιμοποιούσαν Μαλτέζους χαμάληδες που τους περνούσαν τον χειμώνα μέσα από τους λασπωμένους δρόμους στην πλάτη τους!» αναφέρεται ακόμα στο βιβλίο.

Κυριάκος Σερφιώτης: Ο πρώτος Δήμαρχος Πειραιά

Ο Κυριάκος Α. Σερφιώτης, ήταν ο πρώτος δήμαρχος του Πειραιά από το 1835 έως το 1841 (23.12.1835-19.04.1841).

Γεννήθηκε στην Ύδρα, στα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του 18ου αιώνα. Ήταν γιος του καπετάν – Αντώνη Σερφιώτη, ενός από τους πιο ονομαστούς ωκεανοπλόους της προεπαναστατικής περιόδου.

Ο Κυριάκος Σερφιώτης ταξίδεψε από παιδί μαζί με τον πατέρα του και υπήρξε ένας από τούς μπουρλοτιέρηδες «θαλασσινούς αγωνιστές του 21».

Στον Πειραιά εγκαταστάθηκε το 1833 και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Παρά τις περιορισμένες γραμματικές γνώσεις, κατάφερε σύντομα να αναδειχθεί σε ηγετική φυσιογνωμία του τόπου. Επί δημαρχίας του φτιάχτηκαν τα πρώτα οργανωμένα θαλάσσια λουτρά στο νεοελληνικό κράτος που λειτούργησαν στον Πασαλιμάνι. Στον Πειραιά υπάρχει η πλατεία Σερφιώτου.

Μηνάς Πατρίκιος: Ο πρώτος αριστερός δήμαρχος Θεσσαλονίκης

Οι πρώτες εκλογές για τον δήμο της Θεσσαλονίκης έγιναν στις 25 Οκτωβρίου του 1925, δεκατρία χρόνια από την ενσωμάτωση της πόλης στον εθνικό κορμό. Πρώτος αιρετός δήμαρχος Θεσσαλονίκης ήταν ο δικηγόρος Μηνάς Πατρίκιος (1888-1960), πρόσφυγας από την Ανατολική Θράκη.

Η πρώτη δημοτική αρχή εγκαταστάθηκε μόλις το 1869 στην τότε τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, με κύριο έργο την καθαριότητα των κοινόχρηστων χώρων. Παράλληλα, λειτουργούσε και η Ελληνική Δημογεροντία, με πρόεδρο τον εκάστοτε μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, που επιλαμβανόταν των υποθέσεων των χριστιανών Ελλήνων υπηκόων του Σουλτάνου.

Μετά την απελευθέρωση της πόλης από το ελληνικό στρατό (26 Οκτωβρίου 1912), οι νέες αρχές διατήρησαν στον δημαρχιακό θώκο τον τουρκοεβραίο (ντονμέ) Οσμάν Σαίτ Μπέη έως τις 23 Αυγούστου του 1916, οπότε, μετά το βενιζελικό κίνημα της «Εθνικής Αμύνης», αντικαταστάθηκε από τον γιατρό Κωνσταντίνο Αγγελάκη (1874-1965). Ο Οσμάν Σαίτ Μπέης επανήλθε στη δημαρχία στις 15 Νοεμβρίου του 1920, μετά την εκλογική ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου και την άνοδο στην εξουσία του Λαϊκού Κόμματος υπό τον Δημήτριο Γούναρη. Παρέμεινε δήμαρχος Θεσσαλονίκης έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, οπότε παύθηκε και εγκατέλειψε την Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923. Μέχρι τις δημαρχιακές εκλογές του 1924 καθήκοντα δημάρχου Θεσσαλονίκης άσκησαν κατά σειρά οι βενιζελικοί Αθανάσιος Καλλιδόπουλος και Πέτρος Συνδίκας.

Οι πρώτες εκλογές στο Δήμο Θεσσαλονίκης έγιναν στις 25 Οκτωβρίου του 1925, επί δικτατορίας Θεόδωρου Πάγκαλου. Την έκπληξη έκανε ο δικηγόρος Μηνάς Πατρίκιος, που επωφελήθηκε από την πολυδιάσπαση του βενιζελικού στρατοπέδου και αναδείχθηκε πρώτος αιρετός δήμαρχος Θεσσαλονίκης. Ο Πατρίκιος υποστηρίχθηκε από το Εργατικό Κέντρο, το ΚΚΕ, το προσφυγικό στοιχείο της πόλης και μερίδα του Λαϊκού Κόμματος, που ήθελε πάση θυσία την ήττα του βασικού βενιζελικού υποψηφίου Κωνσταντίνου Αγγελάκη.

Επί 40.000 εγγεγραμμένων ψηφοφόρων, στις εκλογές της 25ης Οκτωβρίου 1925 ψήφισαν μόλις 17.449 άτομα σε 59 εκλογικά τμήματα. Οι υποψήφιοι δήμαρχοι έλαβαν:

Μηνάς Πατρίκιος, 5.279 ψήφους (30%).
Κωνσταντίνος Αγγελάκης (βενιζελικός), 4.536 ψήφους (26%).
Παναγιώτης Οικονόμου, 3.327 ψήφους (18%). Υποστηρίχθηκε από το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά.
Πέτρος Συνδίκας (βενιζελικός), 2.640 ψήφους (12%).
Κωνσταντίνος Ζήσης, 829 ψήφους (5%). Υποστηρίχθηκε από μερίδα του Λαϊκού Κόμματος.
Γεώργιος Καρβωνίδης (βενιζελικός), 507 ψήφους (3%).
Νικόλαος Γερμανός (αντιβενιζελικός, ιδρυτής της ΔΕΘ), 283 ψήφους (1,5%).

Η εκλογή του «εργατοπρόσφυγος και κομμουνίζοντος» Πατρίκιου προκάλεσε αναταραχή στον αστικό κόσμο. Η βενιζελική εφημερίδα «Μακεδονικά Νέα» κάλεσε «πολιτικούς και στρατιωτικούς να μην καθίσουν με σταυρωμένα τα χέρια μπροστά στον κίνδυνο που δημιούργησε η άλωση της δημαρχίας από κομμουνιστές». Ο δικτάτορας Πάγκαλος, με το αιτιολογικό ότι ο Πατρίκιος δεν συγκέντρωσε το απαιτούμενο 15% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων, ακύρωσε τις εκλογές και προκήρυξε νέες για τις 20 Δεκεμβρίου του 1925.

Το αποτέλεσμα της επαναληπτικής εκλογής ήταν θριαμβευτικό για τον Πατρίκιο. Συγκέντρωσε 7.335 ψήφους (50,6%), έναντι 4.504 ψήφων του Κωνσταντίνου Αγγελάκη (31,1%), που κατέβηκε αυτή την φορά με την υποστήριξη του δικτάτορα Πάγκαλου. Οι άλλοι δύο υποψήφιοι, ο αντιβενιζελικός Παναγιώτης Οικονόμου και ο βενιζελικός Γεώργιος Καρβωνίδης, συγκέντρωσαν, αντίστοιχα, 1.750 ψήφους (12,1%) και 900 ψήφους (6,2%).

Οι πρώτες Δημοτικές Εκλογές μετά τον πόλεμο

Οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές έγιναν στις 15 Απριλίου του 1951, με το σύστημα της έμμεσης εκλογής του δημάρχου από τους δημοτικούς συμβούλους. Το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε μέχρι και τις δημοτικές εκλογές του 1964, με εξαίρεση αυτές του 1954, οπότε οι δήμαρχοι εξελέγησαν άμεσα από τον λαό. Κατά τη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967-1974), οι δήμαρχοι διορίζονταν από τη χούντα, ενώ μετά την μεταπολίτευση του 1974 επιστρέψαμε στην άμεση εκλογή του δημάρχου από τον λαό με το σύστημα των δύο γύρων. Το 1994 αποτελεί τομή στην εκλογική ιστορία της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς για πρώτη φορά οι νομάρχες εξελέγησαν απευθείας από τον λαό (16 και 23 Νοεμβρίου), με πρωτοβουλία της κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου.

Το 1997 με το σχέδιο «Καποδίστριας» (Νόμος 2539/97) πραγματοποιήθηκε η μεγαλύτερη αυτοδιοικητική μεταρρύθμιση από την εποχή του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η χώρα διαιρέθηκε σε 13 περιφέρειες, 51 νομούς, 910 δήμους και 124 κοινότητες. Σύμφωνα με τις εξαγγελίες της κυβέρνησης του Κώστα Σημίτη, που είχε τη νομοθετική πρωτοβουλία, η συνένωση κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους έγινε με σκοπό τη βελτιστοποίηση της δημόσιας διοίκησης στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Νομάρχες, κοινοτάρχες και δήμαρχοι ήσαν αιρετοί, ενώ οι περιφερειάρχες διορισμένοι από την κυβέρνηση.

Με το πρόγραμμα «Καλλικράτης» (Νόμος 3852/2010) επιχειρήθηκε η νέα και πιο πρόσφατη αυτοδιοικητική μεταρρύθμιση στη χώρα μας από την κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου. Η Ελλάδα αποτελείται πλέον από 7 αποκεντρωμένες διοικήσεις, 13 περιφέρειες και 352 δήμους. Οι επικεφαλής των αποκεντρωμένων διοικήσεων είναι διορισμένοι από την κυβέρνηση, ενώ αιρετοί είναι οι περιφερειάρχες και οι δήμαρχοι. Ο «Καλλικράτης» θεωρείται συνέχεια του «Καποδίστρια», επειδή διέπεται από παρόμοια φιλοσοφία αναγκαστικής συνένωσης των υπαρχόντων μικρών δήμων και κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους.