Υγεία - Περιβάλλον

Καπνός και Υγεία: από το κάπνισμα στο άτμισμα

Γράφει ο Αντώνιος Ρασιδάκης, Αν. Καθηγητής Πνευμονολογίας.

Καπνός: μια παλιά ιστορία

Η ιστορία του καπνίσματος είναι παλιά όσο σχεδόν και ο κόσμος. Στις ανασκαφές ερειπίων των Μάγια στο Γιουκατάν του Μεξικού βρέθηκαν πήλινα αγγεία με καπνό ηλικίας 1500 ετών.

Οι αρχαίοι και σπουδαίοι πολιτισμοί των Μάγια και των Ίνκας μεγαλούργησαν καπνίζοντας. Οι ισχυροί άρχοντες και το ιερατείο χρησιμοποιούσαν πίπες φτιαγμένες με μεγάλη δεξιοτεχνία. Οι Σαμάνοι (γιατροί ιερείς και σύμβουλοι των αρχηγών) κάπνιζαν εντατικά και μασούσαν φύλλα καπνού για να δίνουν συμβουλές και χρησμούς όπως η Πυθία στους Δελφούς. Χρησιμοποιούσαν τον καπνό ως φάρμακο της ψυχής αλλά και του σώματος. Για την ενδυνάμωση και ενθάρρυνση των πολεμιστών, για τη σοφία των αρχηγών και την ίαση των αρρώστων. Γιατί το κάπνισμα μετέφερε στον άνθρωπο την ευλογία και τα μυστικά του μεγάλου πνεύματος. Οι Θεοί ευφραίνονταν όταν οι άνθρωποι κάπνιζαν. Με αυτές τις δοξασίες οι αυτόχθονες λαοί της αμερικανικής ηπείρου από το Μεξικό και τον Καναδά ως τη Βραζιλία έγραψαν την ιστορία τους, χιλιάδες χρόνια πριν ο Κολόμβος φτάσει στα νησιά της Καραϊβικής. Παρόμοιες δοξασίες ίσως κρύβονται πίσω από ένα απρόσμενο εύρημα που μπορεί να αλλάξει όσα ξέραμε για την ιστορία του καπνού. Μέσα στα υλικά ταρίχευσης του Φαραώ Ραμσή του Β΄ βρέθηκε σκόνη καπνού!

Η αποδοχή και η εδραίωση του καπνίσματος

Ο λοστρόμος του Κολόμβου φυλακίστηκε ως δαιμονισμένος επειδή κάπνιζε επιδεικτικά στο λιμάνι της Λισαβόνας και έβγαζε δαιμόνια (καπνό δηλαδή) από την πίπα του. Εκατό χρόνια αργότερα ο πάπας Βενέδικτος, για να ενισχύσει την οικονομία του Βατικανού, δημιούργησε εργοστάσιο επεξεργασίας και πώλησης καπνού. Δεν υπήρχαν πια δαιμονισμένοι.

Ο πρέσβης της Γαλλίας NICOT μετέφερε από τη Λισαβόνα στο Παρίσι τον καπνό, το 1512, ως φάρμακο. Έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο γι’ αυτόν και θεράπευσε τις ημικρανίες της Αικατερίνης των Μεδίκων μ’ αυτόν. Έτσι άρχισε η κατάκτηση της Ευρώπης. Πενήντα χρόνια μετά, ο καπνός είχε καθιερωθεί και διαδοθεί ως φάρμακο-πανάκεια, αφού και στα ιατρικά βιβλία της εποχής προτεινόταν για τη θεραπεία 36 νοσημάτων.

Αν αναλογιστούμε τη σκληρότητα, την άγνοια, τη φτώχεια και τις επιδημίες στα τέλη του μεσαίωνα, το ιερό φυτό των Ινδιάνων υπήρξε πράγματι δώρο εξ ουρανού. Αλλά μόνο για χρήση των πλουσίων. Γρήγορα έγινε αντικείμενο σκληρού και επικερδούς εμπορίου στα χέρια των ισχυρών κρατών. Ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιάκωβος ξεχρέωσε οφειλές ετών και ανέταξε την οικονομία και την επιρροή της χώρας του, στο εμπόριο και τις θάλασσες. Ο Ρισελιέ εφάρμοσε παρόμοιο αλλά λιγότερο αυστηρό σύστημα στη Γαλλία. Οι κραταιοί της Ευρώπης δημιούργησαν μονοπώλια, και προχώρησαν σε διώξεις και φυλακίσεις των παραβατών. Ταυτόχρονα υπήρχε και μια αντίθετη εικόνα. Στα μέσα του 17ου αιώνα μερικές χώρες κυνήγησαν τους καπνιστές με αγριότητα, προβαίνοντας σε ακρότητες εις βάρος τους για λόγους θρησκευτικούς ή και πολιτικούς. Ο μεγαλύτερος διώκτης των καπνιστών, ο Μουράτ ο Β΄ εξόντωσε, το 1630. 100.000 ανθρώπους. Αυτό γιατί, καπνίζοντας, έβαλαν φωτιά στα παράκτια καφενεία και η Πόλη κινδύνεψε να καεί και να καταστραφεί σε μεγάλη έκταση!

Η βιομηχανική επανάσταση, οι πόλεμοι και το κάπνισμα

Με την ανακάλυψη μηχανών που έφτιαχναν τσιγάρα, γύρω στο 1880, η συνήθεια μεταφέρθηκε και στους φτωχούς οι οποίοι άρχισαν να καπνίζουν μανιωδώς. Το εμπόριο επεκτάθηκε παντού και ο πλούτος αυξήθηκε. Η ανεξαρτησία της Βόρειας Αμερικής στηρίχθηκε εν πολλοίς και στα έσοδα του εμπορίου καπνού.

Κατά τη διάρκεια των δύο μεγάλων πολέμων, του 1914 και του 1940, οι στρατιώτες, μαζί με το συσσίτιό τους, εφοδιάζονται με τσιγάρα. Έτσι, ο καπνιστής πολεμιστής συνδέθηκε με τις ιδέες της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας, ιδίως μετά τη νίκη επί του ναζισμού. Και τούτο γιατί ο Χίτλερ και η φιλοσοφία του επέβαλαν την αποφυγή του καπνίσματος σε κάθε γνήσιο Γερμανό, έτσι ώστε να μην μολύνεται η καθαρότητα της φυλής (τους). Φόρτωσαν στους καπνιστές όσα και στις μειονότητες. Η πολιτική αυτή ευνόησε την περαιτέρω εξάπλωση του καπνίσματος σε όλες τις ελεύθερες χώρες με πρώτη τη Βόρεια Αμερική η οποία έγινε η μεγαλύτερη παραγωγός και έμπορος καπνού στον κόσμο αλλά και η μεγαλύτερη καταναλώτρια χώρα. Ακόμα και σήμερα, παρά τα μέτρα περιστολής, μπαίνουν στην αγορά καπνού των ΗΠΑ ένα εκατομμύριο έφηβοι το χρόνο. Από αυτούς 300.000 θα πεθάνουν εξαιτίας του καπνίσματος. Πολύ χειρότεροι είναι οι αριθμοί σε παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα χάνονται από το κάπνισμα γύρω στα 6 εκατομμύρια άνθρωποι ανά έτος και το 2030 θα ξεπεράσουν τα 10 εκατομμύρια. Το παράδοξο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ενώ στις δυτικές χώρες οι καπνιστές περιορίζονται, σε όλες τις άλλες αυξάνονται. Πρωταθλητές εμφανίζονται οι Ρώσοι και οι Κινέζοι (ποσοστά καπνιστών μεγαλύτερα του 60%). Δεν είναι παράξενο ότι από την Αναγέννηση έως το Σήμερα υπάρχουν μόνιμες αφορμές και κίνητρα που ευνοούν το κάπνισμα. Η δυστυχία, η απόγνωση, οι πόλεμοι δεν λείπουν. Και το πρόβλημα του καπνίσματος εξακολουθεί να είναι ο καθρέφτης της σύγχρονης κοινωνίας.

Καρκίνος και άλλα ζητήματα υγείας των καπνιστών

Οι καπνιστές αποκτούν εξάρτηση από τον καπνό ο οποίος τους προσφέρει μια συνεχή, οικονομική και εύκολη απόλαυση. Κανένας δεν αναλογίζεται τι κρύβεται πίσω από αυτήν και, επειδή η εξάρτηση γενικώς είναι και στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, ο καπνιστής προβάλλει μια σειρά από συναισθήματα και καταστάσεις που τον δυσκολεύουν στο να θελήσει να στερηθεί το κάπνισμα.

Το 15% των συστηματικών καπνιστών παθαίνει καρκίνο του πνεύμονα. Το ποσοστό ανεβαίνει αν συμπεριληφθούν και όλοι οι άλλοι καρκίνοι που ευνοεί ο καπνός. Ο καπνιστής σε κάθε ρουφηξιά ανεβάζει τη θερμοκρασία στην καύτρα του τσιγάρου του περίπου στους 1000? C, θερμοκρασία κατά την οποία εκλύονται χιλιάδες τοξικές ουσίες από την καύση του καπνού και του τσιγαρόχαρτου. Τα φίλτρα κατακρατούν μέρος της πίσας, αλλά όχι τις 4000 τοξικές ουσίες και, ανάμεσά τους, τις 40 καρκινογόνες που περνάνε στον αέρα της εισπνοής. Η νικοτίνη, όπως και τα καρκινογόνα παράγωγά της (νιτροζαμίνες), απορροφάται ταχύτατα, διαχέεται σε όλα τα κύτταρα και εμφανίζει μεγάλη συγκέντρωση στον εγκέφαλο, όπου τη δεσμεύουν ειδικοί υποδοχείς.

Η καρκινογένεση είναι πολύπλοκο φαινόμενο κατά το οποίο το DNA κυτταρικών πληθυσμών, μετά από επαφή με τοξικά προϊόντα, αλλάζει τρόπους λειτουργίας και συμπεριφοράς. Εκτός από τον καπνό, άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος αλλά και η κληρονομικότητα μπορεί να συμβάλουν στην καρκινογένεση. Ένας π.χ. εργάτης μεταλλείων και συστηματικός καπνιστής έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να πάθει καρκίνο του πνεύμονα. Και αν ο πατέρας του πέθανε από καρκίνο πρέπει να φοβάται περισσότερο.

Ο καρκίνος του πνεύμονα διαγιγνώσκεται συνήθως σε στάδιο προχωρημένο και είναι επιθετικός. Και παρά τις γενικές προόδους της Ογκολογίας η πενταετής επιβίωση εξακολουθεί να είναι χαμηλή (16 – 18%), ενώ σε άλλους καρκίνους, όπως π.χ. του μαστού φτάνει στο 85%.

Το 15 ? 20% των συστηματικών καπνιστών προσβάλλονται από χρόνια νόσο που οδηγεί σε αναπνευστική ανεπάρκεια και λέγεται χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια. Είναι ύπουλη και σιωπηλή νόσος. Αποκαλύπτεται, αφού χρονίσει, με δύσπνοια ή και βήχα που περιγράφονται από τους ανύποπτους αρρώστους ως τσιγαρόβηχας. Τα τοξικά εισπνεόμενα στοιχεία του τσιγάρου προκαλούν χρόνια φλεγμονή του τοιχώματος των αεραγωγών σε όλο το μήκος τους μέχρι και τις κυψελίδες. Αποτέλεσμα είναι η υπερέκκριση βλέννης, η στένωση του αυλού από οίδημα και φλεγμονή ή η απευθείας καταστροφή των κυψελίδων (εμφύσημα). Συνοδευτικά καταστρέφεται και το πέριξ αυτών αγγειακό δίκτυο που μεταφέρει αίμα για οξυγόνωση και παραλαμβάνει διοξείδιο του άνθρακα προς αποβολή κατά την εισπνοή. Η διαταραχή της ανταλλαγής των αερίων οδηγεί στην αναπνευστική ανεπάρκεια. Συνοδεύεται από πολλές επιπλοκές, καθώς για χρόνια πριν τον θάνατό του ο άρρωστος και βασανίζεται και ταλαιπωρεί ποικιλότροπα την οικογένειά του. Το δε σύνολο των ασθενών και η αντιμετώπισή τους επιβαρύνουν την οικονομία της χώρας.

Μια μειοψηφία καπνιστών υπόκειται στον κίνδυνο άλλων νοσημάτων που μοιάζουν με άσθμα ή πνευμονία και, ευτυχώς, φαίνεται να υποχωρούν και να αυτοπεριορίζονται με τη διακοπή του καπνίσματος.

Ο μέσος καπνιστής έχει προσδόκιμο ζωής κατά 7 – 8 χρόνια λιγότερο από τον μη καπνιστή. Τα συχνότερα αίτια θανάτου αναφέρονται στο καρδιαγγειακό σύστημα (50% του συνόλου θανάτων σε ηλικίες 35 – 75 ετών): υπέρταση, στεφανιαία νόσος, εγκεφαλικά επεισόδια και θρομβώσεις ή ρήξεις αρτηριών. Ο καπνός συμβάλλει στην καταστροφή των αρτηριών όλου του σώματος με πολλούς τρόπους. Διαχρονικά, προκαλεί μεταβολές των στοιχείων του αίματος (ινωδογόνο, χοληστερίνη κτλ.) και σπασμό των μικρότερων αρτηριών, που ενισχύουν τη σκλήρυνση των αγγείων και την αθηρωμάτωση (στένωση, απόφραξη, ρήξη).

Κάπνισμα, παθητικοί καπνιστές, παιδιά…

Νοσηρές καταστάσεις του αναπνευστικού επηρεάζονται δυσμενώς από το κάπνισμα. Μερικές δεν τις υποπτευόμαστε. Μεγάλη σημασία δίδεται στη νοσηρότητα των παθητικών καπνιστών. Οι μόνιμοι παθητικοί καπνιστές έχουν 30% μεγαλύτερη πιθανότητα για καρδιαγγειακά νοσήματα και 10% για πρόκληση πνευμονικού καρκίνου. Το δικαίωμα να καπνίζεις μπορεί να στερήσει την υγεία ή και τη ζωή συνανθρώπων μας που συνήθως είναι και μέλη της οικογένειάς μας.

Ακόμα πιο επικίνδυνα είναι τα πράγματα σε σχέση με γονείς που καπνίζουν. Η νικοτίνη και άλλα τοξικά προϊόντα της καπνίστριας μητέρας περνάνε στην κυκλοφορία του εμβρύου και προκαλούν διαταραχές της ανάπτυξης και της λειτουργίας των πνευμόνων και της αντοχής–ανοσίας στις λοιμώξεις. Μετά τον τοκετό η εισπνοή καπνού από το βρέφος προκαλεί, εκτός των ανωτέρω, βήχα, βρογχόσπασμο και ίσως είναι το αίτιο του αιφνίδιου θανάτου που συμβαίνει στον ύπνο τους. Αργότερα, τα παιδιά αυτά έχουν συχνότερα συμπτώματα από το αναπνευστικό και προδιάθεση για άσθμα και, επιπλέον, ο καπνιστής γονιός γίνεται και το πρότυπο του παιδιού που έτσι θα τον διαδεχθεί στην εθιστική συνήθεια του καπνίσματος και, πιθανόν, θα πληρώσει με τη ζωή του το τίμημα.

Μεγάλες απώλειες, μικρά κέρδη…

Υπάρχουν και καταστάσεις που μπορεί να ευνοηθούν από το κάπνισμα. Σε ψυχιατρικές καταστάσεις είναι δύσκολο να πετύχεις διακοπή καπνίσματος γιατί ο καπνός μπορεί να βοηθήσει, όπως π.χ. στην κατάθλιψη. Οι καπνιστές παθαίνουν σπανιότερα τη φλεγμονώδη νόσο του εντέρου που λέγεται ελκώδης κολίτιδα. Σε περιπτώσεις υποτροπής της νόσου η επανένταξη στο κάπνισμα μπορεί να δράσει θεραπευτικά. Το αντίθετο συμβαίνει με μια άλλη επίσης φλεγμονώδη νόσο που λέγεται νόσος του Crohn. Επιδεινώνεται με το κάπνισμα και υποχωρεί με τη διακοπή του. Το κάπνισμα μειώνει τον τρόμο της νόσου του Parkinson και, ενδέχεται, οι καπνιστές να προσβάλλονται λιγότερο από τη νόσο. Το ίδιο ίσως να συμβαίνει και με την γεροντική άνοια. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι ότι διευκολύνει την κένωση του εντέρου, μειώνει τη διάθεση για φαγητό και ενισχύει τους μηχανισμούς μάθησης και προσοχής. Δεν προστατεύει τη μνήμη και δεν προάγει τη στυτική– σεξουαλική λειτουργία.

Απεξάρτηση από το κάπνισμα

Ο εθισμός στη νικοτίνη θεωρείται χρόνια νευροψυχιατρική νόσος και χρειάζεται μακροχρόνια θεραπεία. Δεν εθίζονται όλοι οι καπνιστές στον ίδιο βαθμό γιατί, εκτός από την ψυχική οργάνωση του ατόμου, ο εθισμός μέσω των νικοτινικών υποδοχέων του εγκεφάλου ευνοείται από κάποια γονίδια που υπάρχουν στο DNA μερικών καπνιστών. «Θέλεις μα δεν μπορείς να το κόψεις», καθώς η βούληση μόνο δεν αρκεί.

Η διαδικασία απεξάρτησης από το κάπνισμα πρέπει να γίνεται από εξειδικευμένο γιατρό ή καλύτερα από ομάδα στην οποία συνεργάζονται γιατροί, ψυχολόγοι κτλ. Περιλαμβάνει περίπου 4 στάδια και διαρκεί αρκετούς μήνες. Μεγάλη σημασία έχει η τυποποίηση του είδους του καπνιστού και τυχόν συνυπάρχοντα νοσήματα που μπορεί να ευνοούν ή να δυσκολεύουν την απεξάρτηση. Καταστρώνεται σχέδιο ατομικής θεραπείας στο οποίο τον πρώτο λόγο έχουν η ψυχολογική στήριξη του υποψηφίου και η επικοινωνία με τον συντονιστή γιατρό. Δοκιμάζονται υποκατάστατα νικοτίνης και αργότερα φάρμακα σε συνδυασμό. Τα αποτελέσματα δεν είναι ενθαρρυντικά αφού μεγάλο ποσοστό υποτροπιάζει. Η σύσταση είναι να μην εγκαταλείπεται η προσπάθεια και να επαναλαμβάνεται η διαδικασία μετά από 6μηνη διακοπή της.

Η Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία, που συμμετέχει εδώ και πολλά χρόνια στην αντικαπνιστική εκστρατεία, παρέχει εκπαιδευτικό πρόγραμμα για την εξειδίκευση των πνευμονολόγων στη διακοπή του καπνίσματος. Κέντρα διακοπής του καπνού υπάρχουν σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία.

Μετά από 30 και πλέον χρόνια προσπαθειών έχουν μειωθεί οι καπνιστές και στη χώρα μας. Η κατανάλωση τσιγάρων ανά έτος, από τα 35 δισεκατομμύρια το 2007 έπεσε στα 18 δισεκατομμύρια το 2016. Τα τελευταία 6 χρόνια μειώθηκαν οι καπνιστές νεαρής ηλικίας κατά 33%, ενώ πολύ περισσότερο μειώθηκαν οι καπνιστές μεγαλύτερης ηλικίας. Σήμερα, καπνίζει το 24% των νέων και το 13% των ατόμων από 65 ετών και άνω. Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες αλλά είναι και μια νίκη.

Τέλος εποχής για το κάπνισμα, έναρξη εποχής για το άτμισμα

Το 2003 ίσως, εκ των υστέρων, αποτελέσει σταθμό στην ιστορία του καπνίσματος. Ένας Κινέζος φαρμακοποιός ο Χου Λικ κατασκεύασε ένα εύχρηστο σύστημα καπνίσματος, κατά το οποίο ένα μείγμα αρωματικών ουσιών υπό μορφή υγρού θερμαίνεται στους 100? C μέσα σε μία πίπα και εξατμίζεται. Δεν καίγεται. Ο χρήστης «ατμίζει», δεν καπνίζει. Έτσι γεννήθηκε το ηλεκτρονικό τσιγάρο. Ο ατμός δεν περιέχει τις τοξικές και καρκινογόνες ουσίες που παράγονται με την καύση καπνού και τσιγαρόχαρτου, αλλά τα συστατικά που έχει το θερμαινόμενο διάλυμα (νικοτίνη, γλυκερίνη, αρωματικές ουσίες). Η εξέλιξη του ηλεκτρονικού τσιγάρου είναι τόσο γρήγορη και προσοδοφόρος ώστε:

1. Δημιουργήθηκαν πολλοί τρόποι άτμισης ή εξάτμισης από υγρά ή και στερεά προϊόντα, όπως ο ίδιος ο καπνός και άλλες ουσίες.
2. Πολλές βιομηχανίες καπνού έχουν αλλάξει πολιτική. Εγκαταλείπουν παραδοσιακά μέσα καπνίσματος και στρέφονται προς τα ηλεκτρονικά για λόγους καθαρά εμπορικούς.

Το μυστικό της επιτυχίας τους είναι ότι μεταφέρουν την εθιστική ουσία στον εγκέφαλο μεγαλύτερου αριθμού πελατών οι οποίοι, χωρίς τους φόβους θανατηφόρων επιπλοκών, θα μείνουν πλέον δια βίου χρήστες. Ίσως, δηλαδή, αρχίζει μια νέα εποχή όχι για το παραδοσιακό τσιγάρο αλλά για τον καπνό, που συμπορεύεται με τον άνθρωπο από αιώνων.

*Άρθρο του Αντώνιου Ρασιδάκη, Αν. Καθηγητής Πνευμονολογίας