ΔΑΜΙΑΝΑΚΟΥ ΦΙΛΙΠΠΑ

Συμφωνία Sykes-Picot: Το Κουρδικό Ζήτημα - Ένα Έθνος χωρίς Κράτος

*Η Φιλίππα Δαμιανάκου είναι φοιτήτρια Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο – Μέλος της SAFIA.

Διανύοντας μια εποχή με ακανθώδη ζητήματα σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και με πληθώρα ένοπλων συγκρούσεων, δεν είναι λίγες οι φορές που ο κόσμος θα προβληματιστεί και θα επιχειρήσει να ανακαλύψει την πραγματική αιτία των συρράξεων. Η μελέτη τέτοιων ζητημάτων, με υψηλή στρατηγική σημασία και διπλωματικά ή οικονομικά συμφέροντα προκαλεί ιδιαίτερο προβληματισμό σε όλα τα μέρη της υφηλίου και απαιτεί αντικειμενική και στοχευμένη έρευνα. Το παρόν άρθρο, θα εστιάσει στη βασικότερη αιτία των εξεγέρσεων και των εμφυλίων πολέμων στα κράτη της Μέσης Ανατολή. Η  Συμφωνία Sykes-Picot δημιουργήθηκε ακριβώς για αυτό το σκοπό και χάραξε τα σύνορα της Μέσης Ανατολής με βάσει τα συμφέροντα των συνυπογραφόντων Μεγάλων Δυνάμεων, αγνοώντας τις ανάγκες και τα διακριτά χαρακτηριστικά των πληθυσμών σε εκείνες τις περιοχές (Al Jazeera, 2016).

Τί είναι η συμφωνία Sykes – Picot;

Η “Συμφωνία Sykes - Picot” ή εναλλακτικά “Συνθήκη της Μικράς Ασίας” χάραξε τα σύνορα της σημερινής Μέσης Ανατολής. Υπογράφηκε στο Λονδίνο το Μάιο του 1916 μεταξύ των διπλωματικών εκπροσώπων της Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας, Mark Sykes και Francois Georges Picot αντιστοίχως, κατά τη διάρκεια των εξελίξεων του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και με τη συγκατάθεση της Ρωσίας. Πρόκειται για σύμφωνο μυστικού χαρακτήρα, με σκοπό το διαμελισμό των αποικιών της υπό διάλυσης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το περιεχόμενο της γνωστοποιήθηκε το 1917, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους στη Ρωσία. Οι συνυπογράφοντες χώρες, επιδίωκαν να χαραχθούν τα σύνορα με τέτοιο τρόπο ώστε να αποκομίσουν η κάθε μία όσα περισσότερα στρατηγικά και διπλωματικά πλεονεκτήματα ήταν εφικτό για τη χώρα τους (Encyclopaedia Britannica). Αυτή είναι και η αιτία της ιδιομορφίας των συνόρων της Μέσης Ανατολής, αφού πρόκειται για το παράδοξο των κάθετων ευθείων γραμμών, όπως απεικονίζεται στον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη.

Το Μάρτιο του 1915 είχε προηγηθεί η Συμφωνία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία προέβλεπε πως η ίδια θα παραχωρούνταν στην Ρωσία προκειμένου να διευκολυνθεί η έξοδος της στη Μαύρη Θάλασσα(Encyclopaedia Britannica). Ένα χρόνο αργότερα, οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν να διεκδικήσουν και τα δικά τους συμφέροντα μετά την επικείμενη διάσπαση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να οδηγηθούν εν τέλει στην υπογραφή του δικού τους συμφώνου. Από τη μία, η Γαλλία είχε οικονομικές και επενδυτικές σχέσεις με τη Συρία και από την άλλη, η Μεγάλη Βρετανία αναζητούσε ασφαλής πρόσβαση στην Ινδία μέσω του Σουέζ και του Περσικού Κόλπου (Encyclopaedia Britannica). Τελικός στόχος ήταν να εξυπηρετηθούν οι γεωπολιτικές ανάγκες και τα συμφέροντα των κρατών που συνυπέγραψαν τη συμφωνία, δίχως να λαμβάνεται υπόψη η κοινοτική και εθνο-θρησκευτική πραγματικότητα των επαρχιών και των πληθυσμών τους.

Συμφωνηθέντες όροι της Συμφωνίας

Οι συνυπογράφουσες χώρες είχαν καταλήξει σε ρητά καθορισμένους όρους μεταξύ τους, οι οποίοι καθόρισαν τον τελικό διαχωρισμό των συνόρων των επαρχιών στη Μέση Ανατολή. Η συμφωνία επεσήμανε το γεγονός ότι με την επικείμενη νίκη των Συμμάχων, η Ρωσία θα αποκόμιζε τις επαρχίες Ερζερούμ, Βαν, Τραπεζούντα και Μπιλίς, οι οποίες ανήκαν τότε στου Αρμένιους, με κάποια παρουσία κουρδικού πληθυσμού στα νοτιοανατολικά. Η Γαλλία με τη σειρά της απέκτησε το Λίβανο, τη Συριακή ακτή και πληθώρα άλλων πόλεων, όπως τη Μοσούλη (Jewish Virtual Library). Στη Μεγάλη Βρετανία παραχωρήθηκε η νότια Μεσοποταμία, συμπεριλαμβανομένης της Βαγδάτης και τα μεσογειακά λιμάνια Χάιφα και Ακού (σημερινό Ισραήλ). Η Παλαιστίνη τέθηκε υπό διεθνές καθεστώς, ενώ παράλληλα αναγνωρίστηκε η Αλεξανδρέττα ως ελεύθερος λιμένας (Encyclopaedia Britannica).

Λόγοι αναθεώρησης της Συμφωνίας

Η λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, η αδιαμφισβήτητη νίκη των συμμαχικών κρατών και η ακόμα πιο ξεκάθαρη ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας επέτρεψε την εφαρμογή της Συμφωνίας των Μεγάλων Δυνάμεων, η οποία όμως απέκτησε αναθεωρητικό περιεχόμενο. Η δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών το 1919, με σκοπό την πρόληψη οποιασδήποτε σύρραξης με διαστάσεις παρόμοιες του Μεγάλου Πολέμου, κατέληξε στη ψήφιση του Καθεστώτος Εντολών τον Ιούνιο του 1919. Πιο συγκεκριμένα, με το Διεθνές Σύστημα Εντολών χώρες - μέλη της Κοινωνίας των Εθνών θα αναλάμβαναν τη διακυβέρνηση των πρώην γερμανικών και οθωμανικών επαρχιών (Encyclopeadia Britannica, Mandate). Η Σύμβαση της Κοινωνίας των Εθνών, περιλάμβανε συγκεκριμένη Εντολή για τη διοίκηση επαρχιών για κάθε νικήτρια δύναμη του πολέμου, εώς ότου ήταν σε θέση τα κράτη υπό εντολή να αυτοδιοικηθούν και να αποκτήσουν εκ νέου την αυτοδιάθεση τους.

Οι κανόνες συστάσεως λοιπόν, ανέφεραν ότι η Μεγάλη Βρετανία θα είχε υπό τον έλεγχο της το Ιρακ, την Παλαιστίνη και την Υπεριορδανια, ενώ η Συρία και ο Λίβανος θα αποτελούσαν περιοχές υπό γαλλικό έλεγχο. Ωστόσο, παρόλο που τα σύνορα των αραβικών κρατών στη Βόρεια Αφρική δεν αναδιατυπώθηκαν με τη Συμφωνία, η Αίγυπτος βρισκόταν υπό βρετανικη κυριαρχία και το Μάγκρεπ υπό γαλλικό έλεγχο. Επιπροσθέτως, η σημερινή εξέλιξη των εδαφών της Μέσης Ανατολής ήταν η δημιουργια της Συριακής Αραβικής Δημοκρατίας, ως αποτέλεσμα συνένωσης τεσσάρων επαρχιών, ένα ξεχωριστό κράτος, ο Λίβανος, ενώ το Ιράκ και η Υπεριορδανία έγιναν ανεξάρτητα κράτη. Το κράτος του Ιράκ θεωρείται χαρακτηριστικό παράδειγμα της σκόπιμης παράλειψης των χωρών να λάβουν υπόψιν τους την ετερογένεια του πληθυσμού και εξ' αυτού αποτελείται τελικά τόσο από Κούρδους, όσο και από Σιίτες και Σουνίτες Άραβες.

Επιπτώσεις Συμφωνίας: Κουρδικό Ζήτημα

Το Κουρδικό Ζήτημα αποτελεί  αντιπροσωπευτικό παράδειγμα των ασύστολων εντάσεων στη Μέση Ανατολή, απότοκο της Συμφωνίας Sykes- Picot και της επακόλουθης χρησιμοθηρικής οριοθέτησης των συνόρων, βάσει αποικιοκρατικών συμφερόντων. Οι Κούρδοι αποτελούν πληθυσμό διασκορπισμένο σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, με περίπου 40 εκατομμύρια να εντοπίζονται στη νοτιοδυτική Τουρκία, στο Βόρειο Ιράκ, τη Συρία, το βορειοδυτικό Ιράν και ένα μικρότερο ποσοστό στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν (Minority Rights, 2018). Πριν τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου υπήρχε η φιλοδοξία για δημιουργία ανεξάρτητου Κουρδικού κράτους, με αναφορά και στη Συνθήκη των Σεβρών το 1920 (BBC News, 2019). Το τουρκικό ανεξάρτητο κράτος που τελικά δημιουργήθηκε με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης το 1923 δεν προέβλεπε κάποια αντίστοιχη ίδρυση ανεξάρτητου Κουρδιστάν, ενώ παράλληλα οι Τούρκοι ξεκίνησαν εχθρικές ενέργειες εναντίον τους (Rabar, 2011). 

Οι Σύμμαχοι χάραξαν τα σύνορα στις πρώην αποικίες τους και σε περιοχές που κατείχαν οι Οθωμανοί λαμβάνοντας υπόψιν τους μόνο τα πετρελαϊκά αποθέματα και συμφέροντα τους στις περιοχές εκεί, αγνοώντας τις διαφορετικές εθνότητες και τις ανάγκες τους. Σημαντικό να αναφερθεί το γεγονός ότι πρόκειται για εθνοτική ομάδα διασκορπισμένη και διαφοροποιημένη ανά επικράτεια, εξαιτίας της μη σύστασης δικού της ανεξάρτητου κράτους. Η περιοχή που εντοπίζονται κουρδικοί πληθυσμοί που αιτούνται την ίδρυση ενός ανεξάρτητου Κουρδιστάν και καλύπτει ένα σύνολο οροσειρών με εσωτερικές κοιλάδες στα σύνορα Ιράκ, Ιράν, Συρία και Τουρκία. Η στρατηγική τοποθεσία του ωστόσο, από οικονομική και πολιτική άποψη και ο φυσικός πλούτος αποτελούν την απαρχή των  διενέξεων (Al Jazeera, 2017).

Οι προσπάθειες των ένοπλων οργανώσεων για την διεκδίκηση της ανεξαρτησίας και αυτοδιάθεσης τους, με τη σύσταση κουρδικού κράτους έχουν την αφετηρία τους τον Αύγουστο του 1946 με την ίδρυση τελικά του πρώτου Κουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος (KDP) στο Ιράκ και την Κουρδική Δημοκρατία (PUK) του Μαχαμπάντ στο Ιράν. Κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράκ - Ιράν το 1987, οι κουρδικές ένοπλες δυνάμεις συνασπίστηκαν από κοινού στο πλευρό του Ιράν, ενώ οι δυτικές παρεμβάσεις επιτάχυναν και καθόρισαν την τελική έκβαση του πολέμου (BBC News, 2019). Το καθεστώς Μπάαθ στο Ιράκ, προέβη σε χημική επίθεση και γενοκτονία της περιοχής Χαλάμπτζα και τον θάνατο δεκάδων χιλιάδων Κούρδων (CNN, 2019). Το 1991, το Ιράκ οδηγήθηκε σε αδιαμφισβήτητη ήττα, οι ΗΠΑ μεταξύ άλλων επέβαλαν απαγόρευση πτήσεων στο βόρειο τμήμα του και οι κουρδικές δυνάμεις ανέλαβαν από κοινού τη διακυβέρνηση του ομόσπονδου κρατιδίου του Ιράκ που με την βοήθεια των ΗΠΑ κέρδισε ένα αυτόνομο καθεστώς, με βάση πάντα τις σφαίρες επιρροής τους αντιστοίχως. Μερικά χρόνια αργότερα, το 2005 στον πόλεμο του Ιράκ το αυτό κρατίδιο αναγνωρίστηκε από το ιρακινό σύνταγμα ως αυτόνομη ομοσπονδιακή περιοχή εντός της χώρας (CNN, 2019).

Η εμπλοκή των Κούρδων του Ιράκ στον πόλεμο κατά του αυτοαποκαλούμενου ισλαμικού κράτους (εφεξής ISIS) χρονολογείται ήδη από το 2014 με ξεκάθαρη υποστήριξη στις πλέον εμπόλεμες κουρδικές ομάδες της Συρίας (YPG), που αγωνίζονταν κατά του ISIS. Ενέργεια δικαιολογημένη, η οποία λειτούργησε ως απάντηση στην επίθεση των τζιχαντιστών κατά  κουρδικών θυλάκων ένα χρόνο νωρίτερα (BBC News, 2019). Οι ΗΠΑ αρχικά, τροφοδοτούσαν τις κουρδικές δυνάμεις με όπλα, πυρομαχικά και πρόσφατα όπλα ΤΟΜΠ, την ίδια στιγμή που  η κυβέρνηση της Συρίας επιχειρούσε με κάθε μέσο την επίτευξη της αναγνώρισης του YPG ως τρομοκρατικής οργάνωσης από τις δυτικές δυνάμεις. Ύστερα από την ανεπιτυχή τους προσπάθεια, σειρά είχαν οι αεροπορικές επιθέσεις εναντίον του κουρδικού πληθυσμού με αποκορύφωμα την επιχείρηση “Ασπίδα του Ευφράτη”. Ωστόσο, πριν ακόμη και από αυτό το γεγονός οι κουρδικές δυνάμεις της Συρίας είχαν στραφεί και κατά της Συριακής κυβέρνησης, βρίσκοντας την έκρηξη του πολέμου στην Συρία ως αφορμή για να επαναπροσδιοριστούν τα σύνορα και άρα να ακυρωθεί η συμφωνία Sykes-Pikot με τα ασύμβατα, ως προς τις ανάγκες της κοινωνίας, σύνορά της. Με άλλα λόγια, οι κουρδικές δυνάμεις στην Συρία μάχονταν τόσο κατά του ISIS, όσο και κατά της Συριακής Κυβέρνησης, έχοντας την υποστήριξη των ΗΠΑ. Έτσι, στην πρώτη περίπτωση μάχονταν κατά της τρομοκρατίας και στην δεύτερη περίπτωση, οι ΗΠΑ ήθελαν να περιορίσουν την ρωσική επιρροή που ασκούνταν στην Συριακή Κυβέρνηση. Τα γεγονότα όμως το 2017 ακολούθησαν διαφορετική πορεία και  η συμμαχία των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF), δηλαδή Κούρδοι σε συνεργασία με αραβικές πολιτοφυλακές, κατέλαβαν την τελευταία σημαντική πτέρυγα του τζιχάντ στη Συρία (Rabar, 2011).

 Στην Τουρκία ωστόσο, το Κουρδικό Κόμμα Εργαζομένων (PKK) συστάθηκε μερικά χρόνια αργότερα από ότι στις υπόλοιπες χώρες, το 1978, ως ένοπλη ομάδα που ήδη από το 1984 διεκδικούσε το δικό της κράτος στα εσωτερικά της χώρας, αλλά τελικά αναγνωρίστηκε ως τρομοκρατική οργάνωση τόσο από την τουρκική κυβέρνηση, όσο και από τις ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Rabar, 2011). Βαθιά εχθρότητα σημειώνεται εδώ και δεκαετίες μεταξύ του τουρκικού κράτους και του κουρδικού πληθυσμού, εξαιτίας της ικανοποιητικής παρουσίας των δεύτερων στις τουρκικές επαρχίες. Σημαντικό να αναφερθεί το γεγονός ότι το 2017 πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα στο Ιράκ με σκοπό την ανεξαρτησία των Κούρδων, σημειώνοντας 97% υπέρ της ανεξαρτησίας (McKernan, 2017).  Όμως, το Ιράκ το ακύρωσε θεωρώντας το αντισυνταγματικό, ενώ ίδια γραμμή πλεύσης ακολούθησαν και οι ΗΠΑ. Στις πιο πρόσφατες διενέξεις τους τον Οκτώβριο του 2019, ο Τούρκος πρόεδρος κήρυξε πως αντικειμενικός σκοπός του πολέμου στη βορειοανατολική Συρία είναι η δημιουργία μιας «ασφαλούς ζώνης» περίπου 30 χιλιόμετρα μακριά από τους YPG για επανεγκατάσταση σύριων προσφύγων εκεί και τελικά απέλαση των κουρδικών δυνάμεων (BCC News, 2019). Οι ΗΠΑ στήριξαν σιωπηρά την τουρκική κυβέρνηση, αποσύροντας τις αεροπορικές δυνάμεις τους από τα σύνορα με την Τουρκία και επομένως, διέκοψαν με αυτό το τρόπο τη βοήθεια και υποστήριξη που παρείχαν στην κουρδική εθνότητα (O’Grady and Berger, 2019).

Συμπεράσματα

Η δημιουργία του Συμφώνου Sykes- Picot, με τόσο καθοριστικό και στρατηγικό περιεχόμενο και με ακόμα πιο ξεκάθαρο σκοπό για όσο τον δυνατόν μεγαλύτερα κέρδη, αναπόφευκτα γέννησε εσωτερικές συγκρούσεις και διεθνοποιημένες συρράξεις. Οι Μεγάλες Δυνάμεις επιδίωξαν με κάθε τρόπο τον έλεγχο των σημαντικότερων διπλωματικά και οικονομικά για εκείνες επαρχιών, ώστε να επεκτείνουν τη σφαίρα επιρροής τους σε όλο τον κόσμο και να αυξήσουν το δείκτη ισχύ τους μέχρι το σημείο εκείνο που τίποτα και κανείς δεν θα μπορούσε να τις καταστρέψει. Η στρατηγική και καθόλου τυχαία παράλειψη της θρησκευτικής, εθνοτικής και πολιτικής πραγματικότητας των πληθυσμών στις περιοχές που περιλαμβάνονταν στο Σύμφωνο, αποτελεί τη δαμόκλειο σπάθη των αδιαμφισβήτητα κρίσεων που λαμβάνουν χώρα στα κράτη της Μέσης Ανατολής μέχρι και σήμερα.

Η γέννηση και μετέπειτα άνθηση του Κουρδικού Ζητήματος θεωρείται απότοκο της Συμφωνίας και της χάραξης των συνόρων. Ωστόσο, δεν αποτελεί τη μοναδική επίπτωση των όρων του Συμφώνου, αφού χαρακτηριστικά παρεμφερή παραδείγματα κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε ολόκληρη την υφήλιο. Ο Συριακός Εμφύλιος Πόλεμος, ο πόλεμος μεταξύ Ιράκ-Ιράν, η εσωτερική διαμάχη στην Υεμένη και ο εμφύλιος πόλεμος στο Λίβανο (1975-1990) αποτελούν μερικές μόνο συρράξεις που μπορεί να αναλογιστεί κάνεις ως αποτελέσματα της Συμφωνίας της Μικράς Ασίας. Οι εν λόγω κοινωνίες έχουν πληγεί και συνεχίζουν να πλήττονται ανεπανόρθωτα. Άραγε αποτελεί το Σύμφωνο Sykes-Picot το μήλο της έριδος για τη Μέση Ανατολή ή πρόκειται για μια σειρά συμπτώσεων;

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.