ΣΠΑΝΟΥ ΑΘΗΝΑ
COVID-19: Οικονομικές διαταραχές και Ευρωπαϊκή Οικονομική Πολιτική
*H Αθηνά Σπανού είναι φοιτήτρια στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Ο.Π.Α. - Μέλος της SAFIA.
( Σχήμα 1: Πως αλληλεπιδρούν τα μέτρα περιορισμού της νόσου και η Οικονομική πολιτική στην έκβαση της πορείας του ιού και στην απώλεια του ΑΕΠ)
Lockdown και Διαταραχές στην πλευρά της Προσφοράς
Η κρίση της Πανδημίας του νέου τύπου Κορωνοϊού, SARS-COV-2, εκκίνησε από την πόλη Wuhan της Κίνας και σύντομα ακολούθησε υψηλούς ρυθμούς μετάδοσης, με αποτέλεσμα την εξάπλωση της στον υπόλοιπο κόσμο. Σε μια προσπάθεια χειρισμού του COVID-19, πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένων και των ευρωπαϊκών κρατών, επέβαλαν μέτρα περιορισμού, προκειμένου να αναστείλουν τη διάδοση του νέου Κορωνοϊού και να επιτύχουν την ομαλοποίηση της επιδημικής καμπύλης. Παράλληλα ενίσχυσαν τα Δημόσια Συστήματα Υγείας για να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα και να προστατεύσουν την υγεία των πολιτών. Θεωρούμε ότι, στην παρούσα υγειονομική κρίση, καθίσταται υπαρκτή η ανάγκη ενός καθολικού και αποτελεσματικού Συστήματος Δημόσιας Υγείας, το οποίο θα διασφαλίζει την προστασία των ατόμων, όπως μία υγιής οικονομία εξυπηρετεί την κοινωνική και οικονομική ευημερία του λαού. Στο δίλημμα ανάμεσα στην Υγεία και στην Οικονομία, είναι υποχρέωση κάθε κράτους και απαραβίαστο θεμελιώδες δικαίωμα η διασφάλιση πρώτα του ανθρώπου που νοσεί και ύστερα της Οικονομίας που θα “νοσήσει”. Κρατώντας αυτές τις σκέψεις στη “φαρέτρα” μας, θα ασχοληθούμε στο παρόν κείμενο με τις οικονομικές επιπτώσεις του COVID-19 και τις πολιτικές «απαντήσεις» σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι νωρίς ακόμα να προβούμε σε ποσοτικές εκτιμήσεις των οικονομικών συνεπειών, αλλά θα επιχειρήσουμε μια επισκόπηση των παρατηρούμενων και πιθανών οικονομικών διαταραχών ενός εξωγενούς σοκ, όπως είναι η Πανδημία, κάνοντας χρήση βασικών οικονομικών γνώσεων. Ποιος είναι ο μηχανισμός μετάδοσης των επιπτώσεων μιας υγειονομικής κρίσης στα μεγέθη της Οικονομίας; Με ποιο τρόπο ανταποκρίθηκαν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής της Ε.Ε.; Μάλιστα, αν ο νέος Κορωνοϊός λαμβάνει διαστάσεις συμμετρικού σοκ, γιατί συνοδεύεται από ασύμμετρες οικονομικές διαταραχές μεταξύ των κρατών;
Ο τρόπος, που ο COVID-19 «προσβάλλει» τις χώρες, βασίζεται στα κανάλια μετάδοσης της νόσου, τα οποία κινούνται αναλογικά με την έκταση της διασυνοριακής μετακίνησης στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Η συντριπτική πλειοψηφία των χωρών, που παρουσίασαν κρούσματα του νέου Κορωνοϊού, ακολούθησε ένα μοντέλο γενικευμένης καραντίνας και μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης σε συνδυασμό με την απαγόρευση κυκλοφορίας, το σφράγισμα των συνόρων και την αναστολή λειτουργίας των μέσων παραγωγής και πολλών επιχειρήσεων με σκοπό τη διακοπή εξάπλωσης της νόσου. Από οικονομική οπτική όμως, το γενικευμένο lockdown μειώνει την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, ωθεί την προσφερόμενη ποσότητά τους προς τα κάτω και δημιουργεί διαταραχές στην πλευρά της Προσφοράς. Το οικονομικό σοκ που προκύπτει από την εξάπλωση μιας πανδημικής κρίσης προσλαμβάνεται από την Οικονομική επιστήμη ως μια διαταραχή που συμβαίνει έξω από τη σφαίρα της Οικονομίας, δηλαδή αποτελεί μία εξωγενή μεταβλητή, η οποία όμως έχει μεγάλη και ευρεία επίδραση στους δείκτες της Οικονομίας. Η μείωση της Παραγωγής και η φθίνουσα πορεία της παραγωγικότητας, αφενός επιδρούν στη διάθεση προϊόντων της πληγείσας χώρας, αφετέρου διεγείρουν αλυσιδωτές συνέπειες σε πολλές χώρες της Παγκόσμιας κοινότητας μέσω του μηχανισμού της παγκόσμιας εφοδιαστικής Αλυσίδας. Για να καταλάβουμε τη σημασία της εφοδιαστικής αλυσίδας στη σύγχρονη καπιταλιστική Οικονομία θα φέρουμε ορισμένα στοιχεία. Η Κίνα, η Ιαπωνία, οι Η.ΠΑ., η Γερμανία, η Γαλλία, το Η.Β. και η Ιταλία αποτελούν το 65% της παγκόσμιας Βιομηχανίας και το 41% των παγκόσμιων βιομηχανικών εξαγωγών (Πίνακας 1) (Baldwin and Di Mauro, 2020). Αυτό σημαίνει ότι μια παραγωγική επιβράδυνση σε αυτές τις χώρες δημιουργεί διάτρηση στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα μέσω της οποίας μεταφέρονται εισροές από την χώρα παραγωγής τους σε άλλα κράτη, τα οποία αξιοποιούν αυτές τα εισροές στον κλάδο της μεταποίησης, για να παράγουν εκροές και να προσφέρουν στην Αγορά εμπορεύματα (Σχήμα 1). Έτσι, η υγειονομική κρίση που είχε αφετηρία στην Κίνα, η οποία αποτελεί την κύρια πηγή εξαγωγικής ζήτησης για προϊόντα από πολλές χώρες, μεταφέρει διαταραχές σε στοχευμένους κλάδους, όπως ο κλάδος της Βιομηχανίας, στη συνέχεια και ενώ η πανδημία ακολουθεί υψηλούς ρυθμούς εξάπλωσης και στις υπόλοιπες οικονομίες, δημιουργείται οξεία πολυκλαδική διαταραχή με σημαντικά αποτελέσματα στην παραγωγικότητα και στη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων. Διαταραχές στην πλευρά της Προσφοράς έχουν υπάρξει στο παρελθόν, ωστόσο η κρίση του COVID-19 παρουσιάζει διαφορές σε σύγκριση με προηγούμενες κρίσεις γιατί έχει άμεση σχέση με την εξάπλωση του ιού, τη διάρκεια παραμονής του, το ενδεχόμενο εποχικής εμφάνισης του καθώς και τα μέτρα Πολιτικής στη Δημόσια Υγεία και στην Οικονομία.
[Πίνακας 1: Μεγάλες Οικονομίες και COVID-19. (πηγή: World Bank)]
[Σχήμα 2: Τρεις διασυνδεδεμένοι κόμβοι στην παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού για προϊόντα ΤΠΕ (Τεχνολογία Πληροφορικής και Επικοινωνιών). Πηγή: WTO Global Value Chain Development Report 2019]
Οι προσδοκίες κατευθύνουν την Διαταραχή στην πλευρά της Ζήτησης
Οι διαταραχές στην προσφορά και στην εφοδιαστική αλυσίδα αντιπαραβάλλονται με διαταραχές στη εισαγωγική ζήτηση ως συνέπεια των μέτρων αντιμετώπισης του COVID-19, όπως αναλύσαμε παραπάνω. Εν τούτοις, τα μέτρα περιορισμού επηρεάζουν αντίστοιχα την ζήτηση, που προέρχεται από την πλευρά των καταναλωτών και των επιχειρήσεων. Η πρακτική πτυχή της μειούμενης ζήτησης εν μέσω Κορωνοϊού συνδέεται με την αυξημένη δυσκολία των καταναλωτών να έρθουν σε επαφή με τα προσφερόμενα εμπορεύματα και να δαπανήσουν για τις καταναλωτικές τους ανάγκες (Baldwin and Di Mauro, 2020). Βέβαια, σημαντικό ρόλο στην ανάλυση της κρίσης στη Ζήτηση λαμβάνει ο ψυχολογικός παράγοντας. Οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις, σε συνθήκες υψηλής αβεβαιότητας, τείνουν να υιοθετούν συγκεκριμένες προσδοκίες και να αναμένουν μελλοντικές εξελίξεις προτού δαπανήσουν καταναλωτικά και επενδυτικά αντίστοιχα (“wait and see” attitude). Έτσι, αφενός οι καταναλωτές αναβάλλουν τις αγορές τους για μια μερίδα αγαθών και υπηρεσιών, διότι προσδοκούν χαμηλότερο εισόδημα στο μέλλον, αφετέρου οι επιχειρήσεις επιβραδύνουν μερικώς τις επενδυτικές τους δαπάνες (Baldwin and Di Mauro. 2020). Ακόμα, η προσωρινή διακοπή της απασχόλησης και η αναστολή λειτουργίας των επιχειρήσεων μειώνουν το διαθέσιμο εισόδημα των ατόμων και «πιέζουν» τη ζήτηση ακόμα πιο χαμηλά. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν διαφορετικές κατηγορίες αγαθών διαθέσιμες στην αγορά και διακρίνονται από διαφορετική ένταση στην κάλυψη των αναγκών του ατόμου. Με αυτό τον τρόπο, τα αναγκαία αγαθά για την επιβίωση και για την προστασία από τον COVID-19 είναι λιγότερο ευαίσθητα σε διαταραχές της ζήτησης λόγω της πανδημικής κρίσης ως εκ τούτου η ζήτηση τους διατηρείται σε υψηλά επίπεδα. Αντίθετα τα μη αναγκαία αγαθά έχουν σημαντικές απώλειες καταναλωτικής ζήτησης γιατί η υψηλή αβεβαιότητα και η απώλεια εισοδήματος διακόπτουν τις αγορές για αυτά και οι επιχειρήσεις, αντίστοιχα, αναμένοντας χαμηλότερη ζήτηση, μειώνουν την παραγωγή τους (Barua, 2020). Με λίγα λόγια, διακρίνουμε επιδράσεις τόσο στην προσφορά όσο και στη ζήτηση των αγαθών λόγω της υγειονομικής κρίσης. Ακόμα και αν η ζήτηση για τα βασικά αγαθά διατηρείται υψηλή, η αναστολή της κατανάλωσης των υπολοίπων ωθεί τελικά τη συνολική ζήτηση στην οικονομία σε καθοδική πορεία.
Ένας ατέρμονος βρόχος αρνητικής αλληλεπίδρασης των διαταραχών Προσφοράς-Ζήτησης
Οι διαταραχές τόσο της προσφοράς όσο και της Ζήτησης μπορούν να διεγείρουν έναν ατέρμονο βρόχο αρνητικής αλληλεπίδρασης με επιπτώσεις, εν τέλει, στη διάρθρωση των οικονομιών. Η παραγωγή και η απασχόληση εξαρτώνται από τη Ζήτηση, η οποία κινείται αναλογικά με την αύξηση της παραγωγικότητας διότι, όταν τα άτομα έχουν προσδοκίες για υψηλότερο μελλοντικό εισόδημα,, ξοδεύουν περισσότερα στο παρόν (Fornaro and Wolf, 2020). Η πανδημία επιδρά αρνητικά στις προσδοκίες των καταναλωτών για μελλοντική αύξηση της παραγωγικότητας και μπορεί να προκαλέσει ύφεση στη ζήτηση, Παράλληλα, μια θετική μεταβολή της παραγωγικότητας οφείλεται, εν μέρει, σε επενδύσεις από την πλευρά των επιχειρήσεων και οι επενδυτικές αποφάσεις εξαρτώνται από τη συνολική ζήτηση (Fornaro and Wolf, 2020). Με λίγα λόγια, ένα αρνητικό σοκ στην αλυσίδα εφοδιασμού ακολουθείται από ένα ταυτόχρονο σοκ στη ζήτηση λόγω της πανδημίας. Αυτό ωθεί τις επιχειρήσεις σε μείωση των επενδύσεων, επειδή δεν αναμένουν υψηλή ζήτηση, γεγονός που προκαλεί ενδογενή μείωση της παραγωγικής μεγέθυνσης, μετατόπιση των αρνητικών επιπτώσεων σε επιπλέον κλάδους της οικονομίας, αύξηση της Ανεργίας και μείωση του εισοδήματος και των κερδών. Ως εκ τούτου, η οικονομία μιας χώρας εισάγεται σε έναν φαύλο κύκλο χαμηλής παραγωγικότητας και απασχόλησης με κινδύνους το οικονομικό σοκ να γίνει δομικό. Πρόκειται για μια δυναμική διαδικασία που στην επιστημονική βιβλιογραφία ονομάζεται supply-demand doom loop και είναι ικανή να φέρει τις Οικονομίες σε παγίδα ρευστότητας (stagnation trap) και σε φθορά της οικονομικής μεγέθυνσης.
Η Ανθεκτικότητα του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος
Φαίνεται κάπως δύσκολο να φανταστούμε πως, οι διαταραχές στην προσφορά, στην αλυσίδα εφοδιασμού και στη ζήτηση, μπορούν να θέσουν τους τραπεζικούς και χρηματοπιστωτικούς φορείς σε ευάλωτη θέση, εν τούτοις, οι δυνητικές οικονομικές επιπτώσεις, που προξενεί ο COVID-19, μπορούν να εκθέσουν το χρηματοπιστωτικό σύστημα σε μια κρίση εμπιστοσύνης. Μπορούμε να προσεγγίσουμε τους κινδύνους αν υποθέσουμε ότι σημαντικό ποσοστό των επιχειρήσεων χρηματοδοτεί την δραστηριότητα του μέσω δανεισμού από το χρηματοπιστωτικό σύστημα και βασίζεται στα εισερχόμενα κέρδη προκειμένου να αποπληρώνει το εταιρικό χρέος (Baldwin and Di Mauro). Ως εκ τούτου, το γενικευμένο lockdown οδηγεί στην αναστολή λειτουργίας πολλών επιχειρήσεων, στην ξαφνική διακοπή των εσόδων και των ροών κεφαλαίου και καθιστά πολλές επιχειρήσεις αδύναμες να καταβάλουν τους μισθούς των εργαζομένων που απασχολούν. Μια οικονομική πίεση, ιδίως των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων (SMEs) αυξάνει την πιθανότητα μεγέθυνσης των μη εξυπηρετούμενων δανείων σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα και ελλοχεύει κινδύνους πτώχευσης για μεγάλο μέρος αυτών, με αρνητικές επιδράσεις στην απασχόληση. Λόγω του αυξημένου stress στους χρηματοπιστωτικούς ενδιάμεσους ή αλλιώς στο δανειοδοτικό σύστημα, αυξάνεται το κόστος δανεισμού και αυστηροποιούνται οι χρηματοπιστωτικοί όροι καθώς οι τράπεζες αναμένουν ότι οι καταναλωτές και ο επιχειρήσεις έχουν υψηλότερη πιθανότητα μη εξόφλησης των δανείων τους. Έτσι τα προβλήματα ρευστότητας εμποδίζουν την πιστωτική μεσολάβηση και τις επενδύσεις και η διακοπή της πίστωσης μπορεί να διογκώσει τα κεφαλαιουχικά προβλήματα (Carlsson-Szlezak, 2020). Στην περίπτωση που η διαταραχή είναι βραδύτερη είναι πιθανόν να αυξηθεί το εταιρικό χρέος το οποίο εμφανίζεται με μια καθυστέρηση χρόνου μετά το οικονομικό σοκ. Επομένως η βραδύτερη ανάπτυξη και το υψηλό εταιρικό χρέος μπορούν να επιδεινώσουν την πιστωτική ποιότητα (OECD, 2020) και να εκθέσουν το χρηματοπιστωτικό σύστημα σε ευπάθεια.
Επιπτώσεις στην Αγορά Εργασίας
Στην παρούσα υγειονομική κρίση, η αγορά εργασίας δεν παραμένει άθικτη. Αντιθέτως, είναι η πλέον ευάλωτη στις οικονομικές επιπτώσεις του COVID-19 και μάλιστα συμμετέχει σε όλες τις διεργασίες που περιγράψαμε παραπάνω. Μερικά ή ολικά μέτρα επιβολής του lockdown επηρεάζουν, μέχρι τη στιγμή που γράφεται το κείμενο, περίπου 2,7 δις. εργαζομένους που αντιστοιχούν στο 81% του παγκόσμιου ανθρώπινου δυναμικού (Σχήμα 3) (ILO 2020). Πέραν της υγείας των ίδιων των εργαζομένων, οι κυριότερες προκλήσεις, που αντιμετωπίζουν σήμερα, αντιστοιχούν στην ποσότητα, στην ποιότητα της εργασίας και στις ευάλωτες ομάδες στην αγορά εργασίας. Αφενός παρατηρείται μείωση των ωρών απασχόλησης, απώλειες θέσεων εργασίας και καθοδική πορεία των μισθών, αφετέρου η ποιότητα της εργασίας επιδεινώνεται ραγδαία και η κοινωνική προστασία είναι ανεπαρκής. Εκτιμήσεις σχετικά με την αύξηση της ανεργίας ποικίλουν και εξαρτώνται από την παραμονή του ιού και τη δημοσιονομική και νομισματική πολιτική αντιμετώπισης της κρίσης, παρ’ όλα αυτά, αναμένεται αύξηση της παγκόσμιας Ανεργίας αλλά και επέκταση της υποαπασχόλησης σε μεγάλη κλίμακα γεγονός που παρατηρείται σε υφεσιακές οικονομικές συνθήκες (ILO, 2020). Τέλος, η χαμηλή παραγωγική δραστηριότητα θα μεταφέρει πολλούς εργαζόμενους κοντά η κάτω από το όριο της φτώχειας. Σε κάθε περίπτωση, οι εργαζόμενοι είναι ευάλωτοι σε αυτή την Πανδημία αλλά υπάρχουν διαφορετικές επιδράσεις μεταξύ των κλάδων και των κοινωνικών ομάδων. Οι εργαζόμενοι στο χώρο της υγείας στις μεταφορές, στη γεωργία και στις δημόσιες υπηρεσίες συνεχίζουν να απασχολούνται με αυξημένες πιθανότητες κινδύνου. Αντίστοιχα εργαζόμενοι σε οικονομικούς τομείς που πάσχουν, ιδίως ο τουρισμός, η βιομηχανία, οι υπηρεσίες τροφίμων και εστίασης, το χονδρικό και λιανικό εμπόριο, οι δραστηριότητες ακινήτων και άλλες δραστηριότητες που αποτελούν τομείς εντάσεως εργασίας, θα βιώσουν όλες τις οικονομικές επιπτώσεις των μέτρων περιορισμού. Επομένως, η τομεακή ανάλυση δείχνει ότι δεν επηρεάζονται εξίσου όλοι οι τύποι εργαζομένων αλλά πολλοί από όσους επηρεάζονται χαρακτηρίζονται από χαμηλά μισθολογικά επίπεδα και χαμηλό δείκτη κοινωνικής προστασίας. Το αποτέλεσμα είναι η διεύρυνση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων σε παγκόσμια κλίμακα.
[Σχήμα 3: Απασχόληση σε χώρες με αναστολή λειτουργίας του χώρου εργασίας (υποχρεωτική και προτεινόμενη). Πηγή: (ILO, 2020)]
Η εξάπλωση του COVID-19 στον Ευρωπαϊκό χώρο
Στο παρόν τμήμα, και εφόσον αναλύσαμε τους βασικούς μηχανισμούς επίδρασης του COVID-19 στα Μακροοικονομικά μεγέθη, είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε πως επιδρά ο νέος Κορωνοϊός στα ξεχωριστά κράτη μέλη της Ε.Ε και με ποιο τρόπο διαχειρίζονται την υγειονομική κρίση οι υπεύθυνοι χάραξης της εθνικής και κοινοτικής πολιτικής. Σε πρώτο επίπεδο ανάλυσης, o COVID-19 κηρύχθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ως Πανδημία και προσβάλει όλα τα κράτη μέλη της Ε.Ε. με σημαντική ταχύτητα χάρη στην ελεύθερη μετακίνηση προσώπων μέσα στο Χώρο Σένγκεν. Από αυτή τη σκοπιά, η παρούσα υγειονομική κρίση και οι δυνητικές οικονομικές επιπτώσεις αυτής, δεν μπορούν να συγκριθούν με αντίστοιχες οικονομικές διαταραχές του παρελθόντος, όπως η οικονομική ύφεση του 2008-2009, που απασχόλησε χώρες με δημοσιονομικά προβλήματα και ελλειμματικούς προϋπολογισμούς. Με τον ίδιο τρόπο δεν ενδείκνυται η σύνδεση του COVID-19 με προηγούμενες επιδημικές κρίσεις, γιατί η σύγχρονη οικονομία είναι αφενός περισσότερο παγκοσμιοποιημένη, αφετέρου υπάρχει μεγαλύτερη οικονομική συσχέτιση μεταξύ των κρατών, τα οποία δρουν στο διεθνές σύστημα και συναλλάσσονται. Οι συνθήκες του νέου Κορωνοϊού προκαλούν οικονομικές διαταραχές χωρίς διακρίσεις μεταξύ των χωρών. Επομένως, το σοκ της Πανδημίας είναι συμμετρικό. Εν τούτοις, κανένα από τα παραπάνω σενάρια στην Οικονομία δεν θα είναι γραμμικό και ομοιόμορφο γεωγραφικά (Carlsson-Szlezak, 2020).
[Σχήμα 4: Αύξηση καθαρού χρέους Δημοσίου Τομέα. (πηγή: IMF)]
Συμμετρικό σοκ σε ασύμμετρες Οικονομίες
Ο COVID-19 σε κάθε πιθανή παρατήρηση, μεταφέρει τη ρευστότητα και τα κεφαλαιουχικά προβλήματα στην πραγματική Οικονομία. Βέβαια, εάν ταξινομήσουμε τις χώρες της Ε.Ε σε ξεχωριστές κατηγορίες μπορούμε να αποκτήσουμε πιο εξειδικευμένη εικόνα σχετικά με τις εστίες οικονομικής «λοίμωξης» των ξεχωριστών ευρωπαϊκών Οικονομιών. Η ανάλυση της δυναμικής διάρθρωσης και της μακροοικονομικής απόκλισης των κρατών μελών σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση ταξινομεί τα κράτη σε τέσσερις κατηγορίες (Πίνακας 2). Πρόκειται για τις χώρες του Πυρήνα (core countries), τα κράτη της Περιφέρειας (periphery countries), τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης (catch- up countries) και τις χρηματοοικονομικές χώρες (financial hubs) (Grabner et.al., 2019) Οι χώρες του Πυρήνα, όπως η Γερμανία, το Βέλγιο και η Σουηδία έχουν υψηλό βιοτικό επίπεδο, διακρίνονται για τον σύγχρονο, πολύπλοκο και υψηλά ανταγωνιστικό τομέα παραγωγής και τη χαμηλή Ανεργία ενώ αποτελούν εξαγωγικές χώρες. Επομένως, λόγω του υψηλού επιπέδου Βιομηχανικής παραγωγής θα επηρεαστούν κυρίως στην πλευρά της Προσφοράς και θα αντιμετωπίσουν διαταραχές στην παραγωγή. Ο μεγάλος βαθμός πολυπλοκότητας των παραγόμενων προϊόντων και η εξάρτηση τους από τις εισροές για να κατασκευάσουν τα προϊόντα τους, τις καθιστά ευάλωτες από τη διακοπή της εφοδιαστικής αλυσίδας. Αντίθετα, κράτη όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ισπανία (χώρες περιφέρειας) έχουν λιγότερο ανταγωνιστικές επιχειρήσεις, μικρότερο μερίδιο εξαγωγών και υψηλότερα ποσοστά Ανεργίας, εν τούτοις είναι εκτεθειμένες στο σοκ της Ζήτησης λόγω της φθίνουσας πορείας της καταναλωτικής και επενδυτικής δαπάνης και της μείωσης της ζήτησης για εισαγωγές. Παρ’ όλα αυτά οι χώρες της περιφέρειας διακρίνονται από υψηλό δημόσιο χρέος επομένως η χρηματοδότηση των μέτρων αντιμετώπισης του COVID-19 μπορεί να πυροδοτήσει νέο γύρο μη βιώσιμου δημόσιου χρέους, τοποθετώντας εκ νέου αυτές τις χώρες σε δημοσιονομικά προγράμματα προσαρμογής με σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες (Σχήμα 4). Η επόμενη κατηγορία αφορά στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης οι οποίες αντικατοπτρίζουν χαμηλά επίπεδα μισθών, διευρυμένο μερίδιο εργασίας στο βιομηχανικό κλάδο και μικρό μερίδιο υπηρεσιών αλλά υψηλό βαθμό άμεσων ξένων επενδύσεων. Αφενός επηρεάζονται από τις διαταραχές στην προσφορά και στην εφοδιαστική αλυσίδα αφετέρου θα αντιμετωπίσουν μια καθοδική πορεία επενδυτικών δαπανών και πιθανόν οι ήδη χαμηλοί μισθοί να ενισχύσουν τις αρνητικές επιπτώσεις στην Αγορά Εργασίας και στον κίνδυνο φτώχειας. Η τελευταία ταξινόμηση χωρών περιλαμβάνει χώρες, οι οποίες έχουν σημαντικό μερίδιο του χρηματοοικονομικού τομέα στο συνολικό προϊόν τους, υψηλά εισοδήματα και σημαντικά οφέλη από τη φορολόγηση, όμως συγκεντρώνουν υψηλά εταιρικά χρέη. Αυτά τα χαρακτηριστικά, τοποθετούν χώρες όπως τη Μάλτα και την Ιρλανδία σε χρηματοπιστωτικούς κινδύνους οι οποίοι προέρχονται από το υψηλό εταιρικό χρέος που μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων και σε επιβράδυνση του χρηματοπιστωτικού τομέα. Παρατηρούμε πως, ακόμα και αν ο Covid-19 δεν κάνει «διακρίσεις», η Ε.Ε. δομείται γύρω από αποκλίνουσες αναπτυξιακές τροχιές, διαφορές στα επίπεδα της Τεχνολογίας, χάσματα στο βιοτικό επίπεδο και σημαντικές τομεακές αποκλίσεις μεταξύ των χωρών. Όλα τα κράτη θα αντιμετωπίσουν διαταραχές, ωστόσο η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων θα προσφέρει ανομοιόμορφα οικονομικά αποτελέσματα.
[Πίνακας 2: Ταξινόμηση 26 κρατών μελών της Ε.Ε. με βάση τα χαρακτηριστικά της Οικονομίας τους. Πηγή: ( Grabner, C. et.al, 2019)]
Δημοσιονομικά εργαλεία και εθνική πολιτική για την καταπολέμηση των Οικονομικών διαταραχών
Η διάρθρωση των κρατών μελών, αν και είναι σημαντική παράμετρος επισκόπησης των αποτελεσμάτων του COVID-19 στην κάθε Οικονομία, αξίζει να σημειωθεί ότι το μίγμα πολιτικής, που θα δοθεί ως απάντηση στην υγειονομική κρίση, διαθέτει κεντρικό ρόλο στην έκβαση αυτής της ιστορίας. Σε εθνικό επίπεδο, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. χρειάζεται να προσφέρουν γενναία και στοχευμένη ρευστότητα, ως υποστήριξη στα νοικοκυριά και στις επιχειρήσεις (OECD, 2020). Ο σκοπός αυτών των μέτρων εμπίπτει στην τόνωση της ζήτησης, στην προστασία των επιχειρήσεων που πλήττονται από τη μειούμενη ζητούμενη ποσότητα και ως εκ τούτου από τη μείωση των κερδών τους και στην αρωγή των νοικοκυριών που βιώνουν μια αρνητική μεταβολή στο διαθέσιμο εισόδημα που διακρατούν. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό να αφεθούν οι αυτόματοι σταθεροποιητές της οικονομίας σε λειτουργία. Οι μεταβιβάσεις πόρων όπως τα επιδόματα ανεργίας και τα υποκατάστατα μισθών, η καθυστέρηση φορολογικών οφειλών σε χαμηλά αμειβόμενους και σε μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, η δημιουργία κινήτρων διατήρησης της απασχόλησης και η καθολική πρόσβαση σε χρηματοδοτούμενες υπηρεσίες για ασφαλισμένους και μη σε συνδυασμό με καθορισμένες ενισχύσεις σε κλάδους που πάσχουν, λειτουργούν ως δημοσιονομικά εργαλεία τα οποία βασίζονται σε αύξηση των δημοσίων δαπανών με σκοπό την τόνωση της ζήτησης και τη βραχυπρόθεσμη χρηματοδότηση των πληγέντων ομάδων. Βέβαια, η παρούσα κρίση της Πανδημίας του COVID-19, «βρίσκει» τα κράτη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας μέσα σε μία οικονομική και νομισματική Ένωση, επομένως χρειάζεται συντονισμένη αντίδραση μεταξύ των εθνικών Κυβερνήσεων και των Ευρωπαϊκών Θεσμικών Οργάνων. Η πρώτη άμεση παρέμβαση στην καταπολέμηση των επιπτώσεων της Πανδημίας προέκυψε από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.
Μη συμβατική Νομισματική Πολιτική υπό το πρίσμα του μηδενικού κατώτατου ορίου
Η αντίδραση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στην αντιμετώπιση του COVID-19 προηγήθηκε των υπολοίπων ευρωπαϊκών θεσμικών Οργάνων και ο φορέας Νομισματικής Πολιτικής της Ευρωζώνης έσπευσε να διασφαλίσει την ομαλή ροή κεφαλαίου στην Ευρωπαϊκή Οικονομία. Ο τρόπος που λειτουργεί η ΕΚΤ, προκειμένου να επηρεάσει τις συνθήκες χρηματοδότησης στην Οικονομία, γίνεται μέσω αυξομειώσεων των βασικών επιτοκίων, τα οποία επιδρούν στο κόστος δανειοδότησης. Παρ’ όλα αυτά, στη Νομισματική Πολιτική υπάρχει ένα ελάχιστο δυνατό όριο το οποίο μπορούν να «αγγίξουν» τα βασικά επιτόκια κατόπιν προσδιορισμού αυτών από την ΕΚΤ. Σε επίπεδα χαμηλότερα αυτού του ορίου, μια περαιτέρω μείωση των επιτοκίων επιδρά ελάχιστα ή καθόλου. Αν και ο καθορισμός των επιτοκίων αποτελεί ένα χρήσιμο συμβατικό εργαλείο των Κεντρικών Τραπεζών, στην κρίση του Κορωνοϊού δεν μπορεί να αξιοποιηθεί και αυτό συμβαίνει διότι, έπειτα από μια μακρά Χρηματοπιστωτική Κρίση, τα βασικά επιτόκια τοποθετήθηκαν στο κατώτατο όριο. Σε αυτή την περίπτωση η απάντηση της ΕΚΤ στην αντιμετώπιση της πανδημικής κρίσης προέκυψε από μη συμβατικά μέτρα άσκησης της Νομισματικής Πολιτικής, στα οποία συμπεριλαμβάνεται το Πρόγραμμα Αγοράς Στοιχείων του Ενεργητικού ύψους 750 δις. Η ιδέα γύρω από αυτό το εργαλείο συνίσταται στην ικανότητα της ΕΚΤ να αγοράζει κρατικά και εταιρικά ομόλογα και με αυτό τον τρόπο στηρίζει την ρευστότητα των τραπεζών, των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών και συμβάλλει στην ομαλοποίηση της πίστωσης στο χρηματοπιστωτικό Σύστημα. Με λίγα λόγια, όταν για παράδειγμα η ΕΚΤ αγοράζει στοιχεία του Ενεργητικού του Ιδιωτικού Τομέα τα οποία συνδέονται με τραπεζικά δάνεια που έχουν χορηγηθεί σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις, αυξάνεται η ζήτηση για αυτά τα δάνεια και η τιμή τους κυμαίνεται προς τα πάνω. Ως εκ τούτου, επιτυγχάνεται η ενθάρρυνση των τραπεζών στην χορήγηση περισσότερων δανείων και αυξάνεται η προσφορά τους. Έπειτα μειώνονται τα επιτόκια χορήγησης αυτών των δανείων στα νοικοκυριά και στις επιχειρήσεις και τελικά βελτιώνονται οι συνθήκες χρηματοδότησης και διασφαλίζεται η ομαλή δανειοδότηση σε εκείνες τις κατηγορίες στις οποίες είναι απαραίτητη.
Τα μέτρα των Ευρωπαϊκών Θεσμικών Οργάνων
Ως συνέχεια των μέτρων της ΕΚΤ, τα υπόλοιπα Ευρωπαϊκά Θεσμικά Όργανα προχώρησαν στην ανακοίνωση νέας δέσμης εργαλείων με κεντρικούς άξονες το χειρισμό εξάπλωσης της νόσου, και την υποστήριξη της Απασχόλησης, των Επιχειρήσεων και της Ευρωπαϊκής Οικονομίας (Πίνακας 3). Αρχικά, το Συμβούλιο της Ε.Ε., έπειτα από πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ενεργοποίησε τη Ρήτρα Γενικής Διαφυγής η οποία προσφέρει ευελιξία στους εθνικούς προϋπολογισμούς για τη στήριξη της Οικονομίας εν μέσω Κορωνοϊού, και χαλάρωση των δημοσιονομικών στόχων (Council of the EU, 2020). Μια νέα δέσμη μέτρων στήριξης συμφωνηθηκε στο Eurogroup της 9ης Απριλίου που κυμαίνεται στα 540 δις. Πρώτος άξονας είναι η προληπτική πιστοληπτική γραμμή του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας που βασίζεται στην υφιστάμενη γραμμή ενισχυμένων όρων. Πρόκειται να είναι διαθέσιμη σε όλα τα κράτη μέλη με απαίτηση τα κεφάλαια να αξιοποιηθούν στην αντιμετώπιση των άμεσων και έμμεσων συνεπειών του COVID-19. Σε αυτή την περίπτωση θα χορηγηθεί ποσό που αντιστοιχεί στο 2% του ΑΕΠ κάθε κράτους και υπολογίζεται συνολικά το πρόγραμμα να αγγίξει τα 240 δις ευρώ. Εν συνεχεία, εγκρίθηκε πακέτο στήριξης των εργαζομένων και των θέσεων εργασίας, μέσω του προγράμματος SURE, με στόχο την αρωγή των κρατών μελών μέσω δανειοδοτικής οδού. Τρίτος πυλώνας της δέσμης μέτρων αποτελεί η δημιουργία Πανευρωπαϊκού ταμείου Εγγυήσεων από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων προκειμένου να στηρίξει με χρηματοδοτικούς πόρους τις επιχειρήσεις με έμφαση στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις.
Μεταβαλλόμενες συνθήκες στην Ευρωπαϊκή Διαχείριση της Πανδημικής Κρίσης
Εν κατακλείδι, η ενίσχυση των συστημάτων Υγείας, η στήριξη της Απασχόλησης και των Επιχειρήσεων, η εφαρμογή πιστωτικής γραμμής για τα κράτη μέλη και η διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού Συστήματος συνοψίζουν τις προτεραιότητες των Ευρωπαϊκών Θεσμικών Οργάνων. Οι εθνικές Κυβερνήσεις, με τη σειρά τους, εισήγαγαν μέτρα ευρείας κλίμακας και προχώρησαν σε εκτεταμένη αύξηση των δημοσίων δαπανών προκειμένου να στηρίξουν τις πληγείσες ομάδες του πληθυσμού. Βέβαια, αξίζει να σημειώσουμε ότι δημιουργείται μια νέα διαρθρωτική δομή μεταξύ των οργάνων της Ε.Ε. με αφορμή την εξάπλωση της νόσου. Σε αυτή τη διαδικασία, Η ΕΚΤ πρωτοστατεί, με τις εθνικές κυβερνήσεις να διεκδικούν τα πολιτικά τους δικαιώματα ενώ η Επιτροπή προσπαθεί να μην υπερβεί την εθνική κυριαρχία των κρατών μελών (Bastian, 2020). Είναι σημαντικό να δούμε πώς αυτή η πρόσφατα αναδυόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ της ΕΚΤ, των εθνικών κυβερνήσεων και της Επιτροπής επαναπροσδιορίζει τη θεσμική ικανότητα και την κατανομή κινδύνων στην Ευρώπη ((Bastian, 2020).
[ Πίνακας 3: Μέτρα των Ευρωπαϊκών Θεσμικών Οργάνων ενάντια στον COVID-19 Μάρτιος-Απρίλιος (σε ευρώ)]
Σε κάθε περίπτωση, η πανδημία του SARS-COV-2 δημιουργεί μια δυναμική διαδικασία στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Η Βιωσιμότητα των κρατών μελών θα επιτευχθεί μέσω διαχείρισης της Κρίσης, αφενός με επίκεντρο την ανθρωπιστική βοήθεια των πληγέντων χωρών, αφετέρου με γνώμονα την στοχοθετημένη υποστήριξη των κλάδων και των κοινωνικών ομάδων, που θα επηρεαστούν από τις επιπτώσεις της νόσου. Όπως είδαμε, τα μέτρα περιορισμού κινητοποιούν ευρείες διαταραχές στην πλευρά της προσφοράς και η αυξανόμενη οικονομική αλληλεπίδραση μεταξύ των χωρών μεταφέρει τα οικονομικά προβλήματα σε πολλές χώρες μέσω της αλυσίδας εφοδιασμού. Οι επιπτώσεις είναι ευρείες και άμεσες στην Αγορά Εργασίας και η βιωσιμότητα του εργατικού δυναμικού αποδυναμώνεται. Στην άλλη πλευρά της εξίσωσης, οι αβέβαιες συνθήκες και τα χαμηλά εισοδήματα «απομακρύνουν» τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις από τη ζήτηση για ορισμένα αγαθά και υπηρεσίες. Οι συνέπειες μεταφέρονται στην πραγματική Οικονομία και έχουν άμεση σχέση με τα προβλήματα ρευστότητας των οικονομικών μονάδων μιας χώρας τα οποία εκθέτουν τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις σε ευάλωτη θέση και αυξάνουν τα ποσοστά αθέτησης των δανειακών τους υποχρεώσεων με σημαντικές επιδράσεις στο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα. Οι οικονομικές διαταραχές, που προκύπτουν από τη νόσο του νέου τύπου Κορωνοϊού, χαρακτηρίζονται από σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των οικονομικών κλάδων, των κοινωνικών ομάδων και των διαφορετικών Οικονομιών. Ως εκ τούτου, ένα συμμετρικό σοκ όπως η Πανδημία, θα παράγει ασύμμετρα οικονομικά αποτελέσματα μεταξύ των κρατών μελών της Ε.Ε. Μένει να δούμε πως θα εξελιχθεί, μετά το πέρας της Πανδημίας, η Ευρώπη των οικονομικών αποκλίσεων και των πολλών ταχυτήτων αλλά και πως θα κατανεμηθεί η διάρθρωση των θεσμικών οργάνων της Ε.Ε. και η προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα
*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.
